4.BÖLÜM
TREND KAVRAMININ ANA HATLARI TRENDÝN TANIMI
Piyasa analizine teknik bir yaklaþýmda trend kavramý son derece temel bir yer tutar. Teknik analizci tarafýndan kullanýlan bütün araçlar -destek ve direnç seviyeleri, fiyat modelleri, hareketli ortalamalar, trend çizgileri vb.- piyasanýn o trendine katýlabilme amacýna yönelik olarak, piyasanýn trendini belirlemeye yardýmcý olma amacýný taþýrlar. Bu nedenlerle, trendin tanýmý üzerinde biraz daha duralým ve trendi bir kaç kategoriye ayýralým.
Genel anlamda trend, basitçe, piyasanýn gittiði yöndür. Fakat, bizim daha kesin bir tanýmlamaya ihtiyacýmýz var. Öncelikle, piyasa hangi yöne doðru ilerliyor olursa olsun genellikle doðrusal bir çizgi izlemez. Piyasa hareketleri bir seri zigzag ile karekterize olur. Bu zigzaglar görünür tabanlarý ve tepeleri olan bir seri birbiri arkasýna gelen dalgayý temsil ederler. Bu taban ve tepelerin yönü, piyasanýn trendini oluþturur. Bu tepe ve tabanlar yukarýya doðru, aþaðýya doðru ya da yatay olarak hareket ediyor olabilir. Yön ne olursa olsun, bu bize piyasanýn trendini gösterir. Bir yukarý-trend, birbirini takip eden bir seri yükselen tabanlar ve tepeler olarak tanýmlanýr. Bir aþaðý-trend, yukarý-trend’in tanýmýnýn tam tersi yani, düþen tabanlar ve tepelerdir. Yatay tepeler ve tabanlar , yatay fiyat trendini belirler. (Bkz. Þekil 4.1a, b, c, d.)
Þekil 4.1a Yükselen tepe ve tabanlarýyla bir yukarý-trend örneði görülüyor.
Þekil 4.1b Alçalan taban ve tavanlarýyla bir aþaðý-trend örneði görülüyor.
Þekil 4.1c Yatay taban ve tabanlarýyla bir yatay-trend örneði görülüyor. Bu tür piyasaya “trendsiz piyasa” da denir.
Þekil 4.1d Grafiðin sol tarafýnda bir aþaðý-trend görülüyor. Fiyatlar þu anda yatay bir hareket içindedirler. Ekim ayýndaki tepenin geçilmesi yeni bir yukarý-trend baþlatacaktýr. Eylül ve Aralýk aylarýnýn tabanlarýnýn aþaðýsýna düþülmesi aþaðý-trend’in sürmesine neden olacaktýr.
Büyük bir çoðunluk, piyasalarýn daima bir yukarý-trend ya da bir aþaðý-trend içinde olduðu düþüncesi içindedir. Gerçekte ise, piyasalar üç yönde hareket ederler. Aþaðýya, yukarýya ve yanlamasýna. Bu farklýlýðý akýlda tutmak önemlidir çünkü tutucu bir tahminle bile zamanýn en azýndan üçte birinde fiyatlar düz, yatay bir model þeklinde, iþlem aralýðý da denilen bir biçimde hareket ederler. Bu tip bir yatay hareket, arz ve talep güçlerinin nispi bir denge durumunda, fiyatlarýn da kararsýz olduðu bir dönemi gösterir. Yatay bir piyasanýn, yatay trende sahip olduðu þeklinde bir belirlemede bulunduysak da bu piyasalar çoðunlukla “trendsiz” olarak anýlýrlar.
Teknik araçlarýn ve sistemlerin tamamý, öncelikle aþaðý ya da yukarý hareket eden piyasalar için düzenlenmiþ olan “trend-takipçisi” bir yapýdadýrlar. Piyasalar “trendsiz” ya da yatay hareket etme dönemi içine girince, teknik sistemler ya tamamen baþarýsýz kalýrlar ya da iyi sonuçlar vermezler. Kendi tanýmýndan kalkarsak, bir trend-takipçisi sistemin, görevini yapabilmek için bir trende ihtiyacý vardýr. Buradaki baþarýsýzlýk sistemin kendisinde deðildir. Baþarýsýzlýk daha çok, trend içinde olan piyasalar için düzenlenmiþ bir sistemi trendsiz piyasalarda uygulamaya çalýþan kiþiye aittir.
Önceki bölümde, trendin üç yöne sahip olmasýna ek olarak, trendin ayný zamanda üç kategoriye bölünmüþ olduðuna da deðinmiþtik. Bu üç kategori: ana trend, orta trend ve kýsa dönemli trend, idi. Gerçekte, çok kýsa vadeli olarak dakikalardan, saatlerden baþlayýp 50 veya 100 yýla kadar uzanan çok uzun trendler olarak neredeyse sonsuz sayýda trend vardýr. Ama yine de, teknik analizcilerin hemen tamamý trendi üç bölüme sýnýflandýrýrlar. Ancak, çeþitli analizcilerin her bir trendi nasýl tanýmladýklarý konusunda bir belirsizlik vardýr.
Örneðin Dow Kuramý, ana trendi bir yýldan uzun bir süre için etkili olan bir trend olarak sýnýflandýrýr. Dow ikincil (orta) trendi, üç haftadan baþlayýp bir kaç aya uzanan bir dönemde, kýsa trendi de iki, üç haftadan daha az sürede etkili olan trendler olarak tanýmlar.
Her bir trend, kendisinden bir sonraki daha büyük trendin bir parçasýdýr. Örneðin, orta trend ana trendin bir düzeltmesidir. Uzun vadeli bir yukarý-trend’de piyasa, yukarý hareketine yeniden baþlamadan önce, bir kaç ay süren bir düzeltme hareketi yaþar. Bu ikincil düzeltmenin kendisi de, daha kýsa vadeli tepelerin ve tabanlarýn ortaya çýktýðý kýsa vadeli dalgalardan oluþur. Bu durum, her bir trendin kendisinden sonraki daha büyük trendin bir parçasý olmasý ve o trendin kendisinden küçük trendlerden oluþmasý þeklinde yinelenir. (Bkz. Þekil 4.2a ve 4.2b.)
Þekil 4.2a Trendin 3 derecesinin örneði: ana, ikincil ve kýsa dönemli trendler. 1, 2, 3 ve 4 noktalarý ana yukarý-trend’i gösteriyor. 2-3 dalgasý, ana yukarý-trend içinde ikincil bir düzeltmeyi gösteriyor. Her bir ikincil dalga kýsa dönemli trendlere bölünür. Örneðin 2-3 ikincil dalgasý, daha küçük olan A-B-C dalgalarýna bölünür.
Þekil 4.2b Eðer birileri Aksigorta’nýn trendinin ne olduðunu sorarsa onlara, ana trendin aþaðýya doðru, orta vadeli trendin (son 5-6 haftalýk trend) yatay ve kýsa dönemli trendin de (son bir ya da iki haftalýk trend) yukarýya doðru olduðu söylenmelidir. Hangi trend için konuþulduðunun belirlenmesi her zaman için önemlidir.
Þekil 4.2a’da, ana yukarý-trend, yükselen tepe ve tabanlarla gösterilmiþtir (1, 2, 3, 4 noktalarý). Düzeltme dönemleri (2- 3) ana yukarý-trend’de orta vadeli bir düzeltmeyi temsil eder. Fakat, 2-3 dalgasýnýn daha küçük 3 dalgadan oluþtuðuna da dikkat edelim (A, B, C). Teknik analizci C noktasýnda, ana trendin hala yukarý doðru olduðunu ancak orta ve kýsa trendlerin aþaðý doðru olduðunu söyleyecektir. 4 noktasýnda, her üç trend de yukarý doðru olacaktýr. Trendin çeþitli dereceleri arasýndaki farklýlýðý kavrayabilmek önemlidir. Eðer birisi size, o günkü piyasanýn trendinin ne yönde olduðunu sorarsa, eðer siz o kiþinin hangi trend hakkýnda soru sorduðunu bilmiyorsanýz, yanýt vermek imkansýz olmasa da güçtür. Siz, o kiþiye ancak, daha önce incelediðimiz, trendin üç’e sýnýflanmasý tanýmlamasý çerçevesinde bir yanýt verebilirsiniz.
Deðiþik tarzda iþlem yapan kiþiler olduðu için, bir trendin ne anlama geldiði konusunda bir miktar anlaþmazlýklar oluþur. Uzun dönemli bir yatýrýmcý için, bir kaç günden bir kaç haftaya uzanan fiyat hareketlerinin anlamý olmayabilir. Günlük iþlem yapan bir yatýrýmcý için ise, 2-3 günlük bir fiyat hareketi, bir “ana trend” oluþturabilir. Bu nedenlerle, bir trendin çeþitli derecelerinin kavranmasý ve ayný trendden söz ediliyor olmasý özellikle önemlidir.
Trend hakkýnda daha önceki bölümlerde yaptýðýmýz tanýmlamalarda, fiyatlarýn bir seri tepe ve tabanlarla hareket ettiðini, bu tepe ve tabanlarýn yönünün piyasanýn trendini belirlediðini vurgulamýþtýk. Þimdi de, bu tepe ve tabanlarýn asýl ismini koyalým ve ayný zamanda destek ve direnç kavramlarýna bir giriþ yapalým.
Þekil 4.3a Bir yukarý-trend’de yükselen destek ve dirençler görülüyor. 2 ve 4 noktalarý genellikle bir önceki düzeltmenin tabanlarý olan destek seviyeleridir. 1 ve 3 noktalarý daha önceki tepeler olan direnç seviyeleridir.
Þekil 4.3b Bir aþaðý-trend’de destek ve dirençler görülüyor.
Tabanlar, ya da bir baþka deyiþle geriye dönüþlerde oluþan düþük fiyat deðerlerine destek denir. Destek terimi, satýcýlarýn baskýsýna karþý alýcýlarýn daha güçlü çýktýðý bir piyasanýn grafik üzerindeki seviye veya bölgeyi anlatýr. Böyle bir durum, bir düþüþün durduðu ve fiyatlarýn yeniden hareketlendiði bir durumdur. Þekil 4.3a’da, 2 ve 4 noktalarý bir yukarý-trend’de destek seviyelerini temsil ederler. (Bkz. Þekil 4.3a ve 4.3b)
Direnç ise desteðin tersidir ve satýþ baskýsýnýn hakim olduðu, fiyatýn yükseliþinin geriye döndüðü, piyasanýn üzerindeki bir alaný ya da fiyat seviyesini temsil eder. Bir direnç seviyesi genellikle bir önceki tepe ile tanýmlanýr. Þekil 4.3a’da, 1 ve 3 noktalarý direnç seviyeleridir. Þekil 4.3a bir yukarý-trend’i gösteriyor. Bir yukarý-trend’de destek ve direnç seviyeleri bir yükselen model ortaya çýkartýrlar. Þekil 4.3b’de, alçalan tepe ve tabanlarýyla bir aþaðý-trend görülüyor. Bir aþaðý-trend’de, 1 ve 3 noktalarý piyasanýn altýndaki destek seviyeleri ve 2 ve 4 noktalarý da piyasanýn üzerindeki direnç noktalarýdýr.
Bir yukarý-trend’de direnç seviyeleri, o yukarý-trend’deki duraklamalarý temsil eder ve bu seviyeler genellikle belli bir noktada geçilirler. Destek seviyeleri bir aþaðý-trend’de düþüþü sürekli olarak durdurabilmekte yetersiz kalýrlar fakat düþüþü en azýndan geçici olarak kontrol edebilirler. Trend kavramýnýn tam olarak anlaþýlabilmesi için destek ve direnç kavramlarýnýn tam olarak kavranmalarý gerekir. Bir yukarý-trend’in sürebilmesi için, birbirini takip eden her bir düþük seviyenin (destek seviyesinin) kendisinden bir önceki düþük seviyenin üzerinde olmasý gerekir. Daha yukarýda oluþan her bir yüksek seviye (direnç seviyesi) kendisinden bir önceki yüksek seviyeden daha yukarýda olmalýdýr. Bir yukarý-trend’in düzeltmesinin dip noktasý bir önceki düþük seviyeye kadar uzanýrsa bu durum, yukarý-trend’in sonuna yaklaþýldýðýnýn ya da en azýndan bir yukarý-trend’den bir yatay trende geçildiðinin bir erken uyarýsý olabilir. Eðer destek seviyesi kýrýlýrsa, bu durumda trendin yukarýdan aþaðýya dönüyor olduðu akla gelir.
Þekil 4.4a Bir trend tersine-dönüþ örneði görülüyor. Fiyatlarýn 5 noktasýnda, bir önceki 3 noktasýndaki tepeyi geçemeyiþi ve bunun ardýndan, 4 noktasýndaki bir önceki düþük seviyenin kýrýlmasý, aþaðý doðru bir trend tersine-dönüþü oluþturur. Bu tip bir modele “ikili tepe” denir.
Þekil 4.4b Trendin tersine-dönüþünün tabandaki bir örneði görülüyor. 5 noktasýnda, fiyatlarýn 3 noktasýndaki bir önceki tabanýn altýna düþmeyip tutunabilmesi çoðunlukla, bir tabanýn ilk sinyali olur. 4 noktasýndaki tepenin de geçilmesiyle taban onaylanmýþ olur.
Þekil 4.4c Tabanda ortaya çýkan bir tersine-dönüþ’ün klasik bir örneði görülüyor.
Bir önceki direnç tepesinin her test ediliþinde, yukarý-trend özellikle kritik bir aþamadadýr. Bir yukarý-trend’de bir önceki tepenin geçilemeyiþi ya da bir aþaðý-trend’de bir önceki destek tabanýnýn altýna düþülmemesi genellikle, var olan trendin deðiþiyor olduðunun ilk sinyalidir. Fiyat modelleri üzerine olan ilerideki bölümler, bu destek ve direnç seviyelerinin test edilmesinin, ya bir tersine-dönüþ’ün geliþtiðinin ya da var olan trendde yalnýzca bir duraklama olduðunun grafiklerde oluþturduðu resimleri anlatýr. Ancak, bu fiyat modellerinin dayandýðý temel yapý taþlarý destek ve direnç seviyeleridir.
4.4a’dan c’ye kadar olan þekiller klasik tersine-dönüþ’lerin örnekleridir. Þekil 4.4a’da, 5 noktasýnda fiyatlarýn bir önceki tepeyi (3 noktasý) geçememiþ olduklarýna dikkat edelim. Bu tip tersine-dönüþ, destek ve direnç seviyelerinin basitçe gözlenmesiyle tanýnabilir. Fiyat modelleri üzerinde yapacaðýmýz ilerideki incelememizde, tersine-dönüþ modelinin bu biçimini bir “ikili tepe” olarak tanýmlayacaðýz.
Destek ve Direnç Seviyeleri Rollerini Nasýl Deðiþtirirler
Þu ana kadar “destek”i, bir önceki düþük seviye ve “direnç”i de bir önceki yüksek seviye olarak tanýmladýk. Ancak bu her zaman böyle olmaz. Bu durum bizi destek ve direncin az bilinen ve ilginç yönlerinden birine taþýr: destek ve direnç, rollerini deðiþtirirler. Bir destek ya da direnç seviyesi anlamlý bir miktarda geçilirse, destek ve direnç rollerini deðiþtirir ve tam ters bir þekle dönüþür. Diðer bir deyiþle, bir direnç seviyesi destek, bir destek seviyesi de direnç haline gelir. Bunun neden böyle olduðunu anlayabilmek için, destek ve direnç seviyelerinin ortaya çýkmasýnýn arkasýndaki psikolojiyi tartýþmak yararlý olacaktýr.
Destek ve Direncin Psikolojisi *
Konuyu daha iyi açýklayabilmek için piyasaya katýlanlarý üç kategoriye ayýralým: uzun (long) pozisyon alanlar, kýsa (short) pozisyon alanlar ve hiç bir pozisyonu olmayanlar. Uzun pozisyon alanlar kontrat satýn almýþ olanlar, kýsa pozisyon alanlar kendilerini satýþ tarafýna baðlamýþ olanlar ve hiç bir pozisyon almamýþ olanlar da, kendilerini ya piyasanýn dýþýnda tutuyor olanlar ya da piyasaya hangi yönden gireceklerine henüz karar vermemiþ olanlardýr.
Piyasanýn, bir süredir dalgalandýðý bir destek noktasýndan yukarýya doðru hareket etmeye baþladýðýný düþünelim. Uzun pozisyon almýþ olanlar (destek noktasý yakýnýnda alým yapmýþ olanlar) sevinçli fakat daha fazla alým yapamadýklarý için de üzüntülüdürler. Uzun pozisyon almýþ olanlar, eðer piyasa alým yapmýþ olduklarý destek noktasýna yeniden gerilerse ancak o zaman uzun pozisyonlarýna yenilerini ekleyebilirler. Kýsa pozisyonda olanlar bu anda kendilerinin piyasanýn yanlýþ tarafýnda olduklarýný fark ederler ya da en azýndan piyasanýn doðru tarafýnda olduklarýndan þiddetle kuþkulanýrlar. (Sözünü ettiðimiz destek alanýndan piyasanýn ne kadar uzaklaþmýþ olduðu bu düþünceleri büyük þekilde etkiler. Ancak bu noktaya daha ileride yeniden döneceðiz.) Kýsa pozisyonda olanlar, piyasadan çýkabilmek için, piyasaya girdikleri (kýsa pozisyon aldýklarý) destek alanýna yeniden geri dönülmesi umudu içinde olurlar.
Açýlmýþ olan hiç bir pozisyonlarý olmadan bir kenarda oturanlar iki gruba ayrýlabilir. Birinci grup, hiç bir pozisyon açmamýþ olanlar ve þu ya da bu nedenle uzun pozisyonlarýný destek alanýnda daha önceden tasfiye etmiþ olanlardýr. Ýkinci grup ise, destek bölgesinde açmýþ olduklarý uzun pozisyonlarýný kýsa sürede tasfiye etmiþ ve bu nedenle,satýþ yaptýklarý noktadan pozisyonlarýný yerine koyabilmek için yeni bir þansý umutla bekleyenlerdir.
Kararsýz olan sonuncu grup, fiyatlarýn yükseliyor olduðunun farkýna varmýþtýr ve ilk alým fýrsatýnda piyasaya uzun pozisyon alma yönünde girmeye karar vermiþtir. Bu dört grubun tümü “bir sonraki dip noktada alým yapmaya” karar vermiþlerdir. Bu dört grubun hepsinin piyasanýn bu destek noktasýnda “kazanýlmýþ haklarý” vardýr. Eðer fiyatlar bu destek bölgesine gerileyecek olursa, bu dört grubun hepsinin yeni alým yapmalarý doðal olarak fiyatlarýn yukarý gitmesinin maddi temeli olacaktýr.
Destek bölgesinde ne kadar fazla alým-satým iþlemi gerçekleþirse destek o derece fazla önem kazanýr çünkü o bölgede daha fazla yatýrýmcýnýn “kazanýlmýþ haklarý” vardýr. Verili bir destek ya da direnç bölgesindeki iþlem büyüklüðü üç yolla belirlenir: destek bölgesinde geçirilen zamanýn büyüklüðü, iþlem hacmi ve iþlem yoðunluðunun ne kadar yakýn bir zamanda gerçekleþmiþ olduðu.
Bir destek ya da direnç alanýnda fiyatlar ne kadar uzun süre kalýrsa, bu alan o derece önem kazanýr. Örneðin, fiyatlar yukarýya dönmeden önce eðer bir duraklama bölgesinde üç hafta yatay olarak hareket ederlerse bu destek alaný fiyatlarýn bu bölgede üç gün yatay olarak hareket ettiði bir durumdan daha önemli olacaktýr.
Destek ve direncin öneminin ölçümü için diðer bir yol iþlem hacmidir. Eðer bir destek seviyesi yüksek iþlem hacmiyle oluþursa bu daha çok sayýda sözleþmenin el deðiþtirdiðine iþaret eder ve bu da bu destek seviyesini, çok az iþlem gerçekleþmiþ olduðu bir durumdan daha önemli bir þekle sokar.
Bir destek ya da direnç alanýnýn önemini belirleyebilmenin üçüncü bir yolu, iþlemlerin ne kadar yakýn bir zamanda yoðunlaþmýþ olduðudur. Piyasanýn hareketlerine yatýrýmcýlarýn tepkileri ve yatýrýmcýlarýn piyasada açtýklarý ya da açamadýklarý pozisyonlar konusuyla ilgilendiðimiz için, iþlem yoðunluðunun zamaný önemlidir. Ýþlem yoðunluðu ne kadar yakýn tarihlerde gerçekleþmiþ ise, o destek ya da direnç seviyesi de o kadar güçlü olur.
Þimdi bu tabloyu tersine çevirelim ve fiyatlarýn yukarýya doðru deðil aþaðýya doðru hareket ediyor olduklarýný düþünelim. Bir önceki örnekte, fiyatlar yukarýya doðru hareket ettikleri için piyasaya katýlanlarýn birleþik tepkisi, her aþaðýya doðru fiyat hareketinin yeni alýmlarla karþýlaþmasýna (böylece yeni destek oluþmasýna) neden olur. Ancak, eðer fiyatlar düþmeye baþlar ve önceki destek alanýnýn altýna inerlerse yatýrýmcýlarýn tepkisi tersine döner. Destek bölgesinde alým yapmýþ olanlar þimdi yanlýþlýk yapmýþ olduklarýný fark etmiþlerdir. Bu durumda yatýrýmcýlar ya ek olarak yeni marjin parasý ödeyecekler ya da pozisyonlarýný kapatacaklardýr.
Baþlangýçta önceki desteði ortaya çýkaran þey piyasadaki alým emirlerinin baskýnlýðýydý. Ancak þimdi, önceki alým emirlerinin tümü satým emirlerine dönüþmüþtür. Destek, direnç haline dönüþmüþtür. Daha da önemli olan, en yeni olan ve daha fazla iþlem hacminin gerçekleþmiþ olduðu daha güçlü önceki destek seviyesi þimdi direnç bölgesine dönüþmüþtür. Piyasaya katýlmýþ olan üç kategorideki yatýrýmcýlarca ortaya çýkarýlmýþ olan desteðin bütün etkenleri (uzun pozisyon almýþ olanlar, kýsa pozisyon almýþ olanlar ve hiç bir pozisyon almamýþ olanlar), þimdi fiyatlarýn üzerinde, gelecekteki yukarýya doðru fiyat çýkýþlarýnda bir çatý olarak iþlev görecek hale dönüþmüþlerdir.
Burada biraz durmak ve teknik analizcilerce kullanýlan fiyat modellerinin ve destek ve direnç gibi kavramlarýn neden yararlý olduklarý üzerinde düþünmek yararlý olacaktýr. Bu araçlarýn iþe yaramalarý, grafiklerin ürettiði ya da grafikler üzerine çizilmiþ bazý çizgilerin bir takým sihirleri deðildir. Bu araçlarýn iþe yaramalarý, piyasaya katýlanlarýn gerçekte ne yapýyor olduklarýný ve onlarýn piyasadaki olaylara olan tepkilerini belirleyebilmemizi saðlamalarýndandýr. Grafik analizleri gerçekte insan psikolojisinin ve deðiþen piyasa koþullarýna yatýrýmcýlarýn tepkisinin (reaksiyonunun) incelenmesidir. Piyasalarýn çok hýzlý geliþtiði bir dünyada yaþadýðýmýz için ne yazýk ki biz grafik terminolojisine çok fazla dayanma eðilimi içinde oluyoruz ve grafikteki resimleri baþlangýçta ortaya çýkartan temel güçleri kestirme ifadelerle atlýyoruz. Destek ve direnç seviyelerinin fiyat grafikleri üzerinde niçin belirlenebildiði ve piyasa hareketlerinin tahmininde kullanýlmalarýnýn niçin yardýmcý olduklarýnýn güçlü psikolojik nedenleri vardýr.
Desteðin Dirence, Direncin Desteðe Dönüþmesi: Geçilme Derecesi
Bir destek seviyesi anlamlý bir miktarda geçilirse direnç seviyesine, bir direnç seviyesi de anlamlý bir miktarda geçilirse destek seviyesine dönüþür. Þekil 4.5a ve c, sadeleþtirilmelerinin dýþýnda 4.3a ve b þekillerinin benzeridir. Þekil 4.5a’da, fiyatlar yükseliyorken gerileme hareketinin 1 noktasýndaki tepe seviyesindeki 4 noktasýnda durmuþ olduðuna dikkat edelim. 1 noktasýndaki önceki tepe bir direnç seviyesiydi fakat 3 dalgasýyla kesin þekilde kýrýldýktan sonra, önceki direnç tepesi bir destek seviyesi haline dönüþmüþtür. 1 dalgasýnýn tepesi yakýnlarýndaki önceki “satýþlarýn” tümü (direnç seviyesini oluþturan) þimdi “alýþa” dönüþmüþtür. Düþen fiyatlarý gösteren 4.5b’deki þekilde, 1 noktasý (önceki destek seviyesi) 4 noktasýnda artýk bir direnç seviyesine dönüþmüþtür.
Þekil 4.5a. Bir yukarý-trend’de, direnç seviyeleri anlamlý bir oranda geçilirse (kýrýlýrsa) o direnç seviyeleri destek seviyelerine dönüþür. Þekilde, 1 noktasýndaki direnç kýrýlýnca o direncin fiyata 4 noktasýnda destek saðladýðý görülüyor. Bir önceki tepeler takip eden düzeltmelerde destek seviyeleri olurlar.
Þekil 4.5b. Bir aþaðý-trend’de, kýrýlan destek seviyeleri, takip eden düzeltmelerde, direnç seviyeleri haline dönüþürler. Þekilde, 1 noktasý ile gösterilen destek seviyesinin daha sonra 4 noktasýnda direnç seviyesi haline geldiði görülüyor.
Þekil 4.5c Temmuz ayýnýn sonlarýna doðru oluþmuþ olan direncin kýrýldýktan sonra destek haline dönüþmüþ olduðuna dikkat edelim. Geçilmiþ olan Aðustos ayýnýn tepe noktalarý da gelecekteki düzeltme hareketlerinde destek saðlayacaklardýr.
Daha önce deðindiðimiz gibi fiyatlarýn, destek ya da dirençten ayrýldýðý uzaklýðýn büyüklüðüyle orantýlý olarak o destek ya da direncin önemi artar. Bu durum, destek ya da direnç seviyesi geçilip de rolleri tersine döndüðü zaman daha da geçerlidir. Örneðin, destek ve direnç seviyelerinin ancak anlamlý uzaklýkta geçildikleri zaman rollerinin tersine döndüðünü söylemiþtik. Pek iyi, “anlamlý uzaklýðý” ortaya çýkartan þey nedir? Burada, geçilmenin anlamlý uzaklýkta olup olmadýðýný belirlemede bir miktar öznellik vardýr. Bazý grafikçiler, özellikle ana destek ve direnç seviyeleri için %10’luk bir geçilme ölçütü kullanýrlar. Kýsa dönemli destek ve direnç alanlarý muhtemelen %3 ya da 5 gibi daha küçük sayýlar gerektirirler. Gerçekte her analizci, anlamlý miktarda geçilmeyi neyin oluþturduðuna kendisi karar vermelidir. Ancak, destek ya da direnç alanlarý yalnýzca, piyasaya katýlanlarýn yanlýþlýk yaptýklarýna ikna olacaklarý kadar piyasanýn yeterince yol almasý durumunda rollerini tersine çevirirler.
Destek ve Direnç Alanlarý Olarak Yuvarlak Sayýlarýn Önemi
Yuvarlak sayýlarýn, fiyatýn yukarý çýkýþýný ya da aþaðý düþüþünü durdurma eðilimleri vardýr. Ýþlem yapanlarýn, fiyat hedefleri ve bu fiyat hedeflerine göre davranma þeklinde, 10, 20, 25, 50, 75, 100 (ve 100’ün katlarý) gibi önemli yuvarlak sayýlarla düþünme eðilimleri vardýr. Dolayýsýyla bu yuvarlak sayýlar, “psikolojik” destek ya da direnç seviyesi olarak rol oynarlar. Ýþlem yapan bir kiþi bu bilgiyi, önemli bir yuvarlak sayýya yaklaþýldýðý sýrada pozisyonunu kapatarak karlarýný realize etme yönünde kullanabilir.
Destek ve direnci anladýktan sonra þimdi, teknik araçlar sepetimize bir baþka yapý taþýný -trend çizgilerini- ekleyelim.(Bkz. Þekiller 4a, b, c.) Temel trend-çizgisi, grafikçilerce kullanýlan en basit fakat ayný zamanda en deðerli trend-çizgilerinden biridir. Bir yukarý-trend çizgisi, Þekil 4.6b’de düz bir çizgi ile gösterildiði gibi, birbirini takip eden tabanlardan sað yukarýya doðru çizilmiþ bir çizgidir. Bir aþaðý-trend çizgisi, Þekil 4.6b’de gösterildiði gibi, birbirini takip eden tepelerden sað aþaðýya doðru çizilmiþ bir çizgidir.
Þekil 4.6a. Þekilde, bir yukarý-trend çizgisi örneði görülüyor. Yukarý-trend çizgisi, yükselen tabanlardan çizilmiþtir. Ýlk trend çizgisi birbirini takip eden yükselen tabanlarý birleþtirerek çizilmiþtir ( 1ve3 noktalarý ), fakat ilk çizilen trend çizgisi üçüncü bir tabanla (5 noktasýndaki) doðrulanmadýkça çizdiðimiz trend çizgisinin geçerli olup olmadýðýný tam bilemeyiz.
Þekil 4.6b. Þekilde, birbirini takip eden düþen tepeleri birleþtirerek çizilmiþ olan bir aþaðý-trend çizgisi görülüyor. Geçici bir aþaðý-trend çizgisinin çizilebilmesi için iki noktaya (1 ve 3) ihtiyaç vardýr. Bu trend çizgisinin geçerli olup olmadýðý üçüncü bir noktayla (5) test olunmasýyla anlaþýlýr.
Þekil 4.6c Þekilde bir aþaðý-trend örneði görülüyor. Temmuz ayýnda trend çizgisinin üçüncü kez test edilmesiyle çizginin geçerliliði onaylanmýþtýr
Grafikçiliðin diðer yönlerine benzer þekilde, trend-çizgilerinin doðru çizilebilmesi de bir sanattýr ve doðru trend-çizgisini bulabilmek için çoðunlukla deðiþik trend-çizgileriyle bir takým çalýþmalar yapmak gerekir. Ancak, doðru çizginin araþtýrýlmasýnda bazý yararlý yollar vardýr.
Her þeyden önce, bir trendin kanýtlarý olmalýdýr. Bu, çizilecek bir trend-çizgisi için ikinci tabanýn birinciden yukarýda olduðu en az iki tabanýn var olmasý anlamýna gelir. Açýktýr ki, bir doðru çizebilmek için en az iki nokta gerekir. Örneðin Þekil 4.6a’da, grafikçi ancak, fiyatlar 3 noktasýndan yukarýya doðru çýkmaya baþladýklarý zaman bir tabanýn oluþmuþ olduðuna güvenebilir ve ancak ondan sonra 1 ve 3 noktalarýnýn altýndan bir deneme yukarý-trend çizgisi çizebilir.
Bazý grafikçiler trend-çizgisini çizmeden önce, yukarý-trend’in onaylanabilmesi için 2 noktasýndaki tepenin de geçilmesini beklerler. Diðer bazý grafikçiler yalnýzca, 2-3 dalgasýnýn geri-çekilmesine ya da fiyatlarýn 2 dalgasýnýn tepesine yaklaþmasýna bakarlar. Ölçütler deðiþse de unutulmamasý gereken temel nokta, geçerli bir tabaný belirlemeden önce grafikçilerin, bir tabanýn oluþmuþ olduðundan yeteri kadar emin olmak istemeleridir. Ýki yükselen taban bir kez belirlendikten sonra, yukarýya ve saða doðru, iki tabaný birleþtiren bir doðru çizilir.
Deneme Çizgisi ve Geçerli Çizgi
Þu ana kadar elimizde olan bütün þey bir “deneme” çizgisidir. Ancak, bir trend çizgisinin geçerliliðinin onaylanabilmesi için, bu çizgiye fiyatlarýn üçüncü kez çarparak zýplamalarý gereklidir. Dolayýsýyla Þekil 4.6a’da, yukarý-trend çizgisinin 5 noktasýnda baþarýyla test edilmiþ oluþu, o çizginin geçerli bir çizgi olduðunu onaylamýþtýr. Þekil 4.6b bir aþaðý-trend’i gösteriyor fakat kurallar aynýdýr. Trend çizgisi 5 noktasýnda baþarýyla test ediliyor. Özetlersek, trend-çizgisini çizebilmek için iki nokta ve bu trend çizgisinin geçerliliðinin onaylanabilmesi için üçüncü bir noktaya ihtiyaç vardýr.
Trend Çizgisi Nasýl Kullanýlýr.
Üçüncü nokta bir kez onaylandýktan sonra ve trend orijinal yönündeki hareketini sürdürüyorken, trend çizgisi pek çok yönden çok yararlý bir hale dönüþür. Trendin temel kavramlarýndan bir tanesi, hareket halindeki bir trendin hareketini sürdürme eðiliminde olduðudur. Trend çizgileriyle belirlendiði þekilde, bir trend bir kez belli bir eðim ya da ivme kazanýnca, ayný eðimi genellikle sürdürür. Bundan sonra trend-çizgisi, düzeltme aþamalarýnda extrem uçlarýn belirlenebilmesinde kullanýlýr fakat belki de daha önemli olarak o trendin ne zaman deðiþeceðini bize haber verir.
Örneðin bir yukarý-trend’de, düzeltmenin dibi yukarý-trend çizgisine çoðu kez dokunur ya da ona çok yaklaþýr. Bir yukarý-trend’de, future piyasalarýnýn iþlemcilerinin dip noktalarda alým yapabilmeleri gerektiði için trend-çizgisi alým alaný olarak kullanýlabilecek bir destek sýnýrý saðlar. Bir aþaðý-trend çizgisi satýþ için bir direnç bölgesi olarak kullanýlabilir. (Bkz. Þekiller 4.7a ve b.)
Þekil 4.7a. Bir yukarý-trend çizgisi bir kere çizildiðinde, trend çizgisinin kenarlarýnda oluþan daha sonraki taban seviyeleri alým alanlarý olarak kullanýlabilir. Þekilimizdeki 5 ve 7 noktalarý alýþ pozisyonu açmak için kullanýlabilecek olan noktalardýr. Trend çizgisinin 9 noktasýnda kýrýlýþý aþaðýya doðru bir trend dönüþümünün sinyalini verdiði için, 9 noktasýnýn kýrýlýþýnda satýþ yapmak gerekir.
Þekil 4.7b. 5 ve 7 noktalarý “satýþ” bölgeleri olarak kullanýlabilir. 9 noktasýndaki trend çizgisinin kýrýlýþý yukarýya doðru bir trend dönüþümünün sinyalidir.
Kýrýlmadýðý sürece trend-çizgisi, alým ve satým bölgelerini belirlemekte kullanýlabilir. Ancak trend-çizgisinin 4.7a ve 4.7b þekillerindeki 9 noktasýnda kýrýlmasý, önceki trend yönündeki bütün pozisyonlarýn tasfiye edilmesine çaðýran bir trend deðiþiminin sinyali olur. Trend-çizgisinin kýrýlmasý bir trend deðiþikliðinin çoðu zaman erken bir uyarýsýdýr.
Bir Trend Çizgisinin Önemi Nasýl Belirlenir
Þimdi, bir trend-çizgisini nasýl geliþtirebileceðimizi tartýþalým. Öncelikle, bir trend-çizgisinin önemini ne belirler? Bu sorunun yanýtý ikilidir -trendin ne kadar uzun sürdüðü ve kaç kez test edildiði-. Örneðin baþarýyla sekiz kez test edilmiþ bir trend-çizgisi, geçerliliðini sürekli olarak ortaya koyduðu için açýktýr ki, yalnýzca üç kez test edilmiþ bir trend-çizgisinden daha önemli olacaktýr. Yine, dokuz aydýr geçerliliðini korumakta olan bir trend-çizgisi, dokuz haftalýk ya da dokuz günlük bir trend-çizgisinden daha önemlidir. Trend-çizgisi ne kadar önemli olursa o kadar fazla güven verir ve o çizginin kýrýlmasý da o derece önemlidir.
Trend Çizgileri Bütün Fiyat Hareketini Kapsamalýdýr
Çubuk grafiklerdeki trend-çizgileri tüm günün fiyat aralýðýnýn altýndan ya da üstünden çizilmelidir. Bazý grafikçiler trend-çizgisini yalnýzca kapanýþ fiyatlarýný birleþtirerek çizmeyi tercih ederler fakat bu daha çok kullanýlan bir yol deðildir. Kapanýþ fiyatý gün içindeki fiyatlar içinde en önemli fiyat olabilir fakat yine de o günün aktivitesinin küçük bir bölümünü temsil eder. Bütün günün fiyat aralýðýný deðerlendirmeye alan teknik daha geniþ þekilde kullanýlýr. (Bkz. Þekil 4.8.)
Þekil 4.8 Bir trend çizgisinin doðru çizimi, ele alýnan birim zaman içindeki iþlem aralýðýnýn tümünü kapsamalýdýr
Þekil 4.9 Bazý zamanlar, bir trend çizgisinin gün içi iþlem aralýðý olarak kýrýlmýþ olmasý teknik analizciyi, orijinal trend çizgisinin hala geçerliliðini koruyup korumadýðý ve yeni bir trend çizgisinin gerekli olup olmadýðý konusunda kuþkuya düþürür. Bu konuda bir öneri, orijinal trend çizgisini korumak, bunun yanýnda, hangisinin daha doðru çizgi olduðu belli oluncaya deðin yeni bir noktalý çizgi çizmektir.
Trend Çizgisi Çok Az Miktarda Geçilirse Ne Yapacaðýz?
Fiyatlar trend-çizgisini bazen gün içi iþlem aralýðý temellerinde kýrarlar fakat daha sonra trend-çizgisinin gerçekten kýrýlýp kýrýlmadýðý konusunda analizciyi kuþku içinde býrakarak asýl trend yönünde kapanýþ yaparlar. (Bkz. Þekil 4.9.) Trend-çizgisinin küçük miktarda kýrýlmasýnýn yalnýzca geçici bir durum olduðu ortaya çýktýktan sonra, yeni fiyat verilerini de kapsayacak þekilde yeni bir trend-çizgisi çizilmeli midir? Þekil 4.9 böyle bir durumu gösteriyor. Fiyatlar gün içindeki iþlemler sýrasýnda trend-çizgisinin altýna düþmüþ fakat yeniden trend-çizgisinin üzerinde kapanmýþlardýr. Trend-çizgisi yeniden çizilmeli midir?
Böyle bir durumu izleyebilmek için ne yazýk ki kesin bir kural yoktur. Bazen, eðer sonraki piyasa hareketi ilk çizginin geçerliliðini sürdürdüðünü kanýtlarsa yapýlabilecek en iyi þey, bu gün içi kýrýlmayý ihmal etmektir. Bazen de, Þekil 4.9’da noktalý çizgi ile gösterildiði gibi, yeni ancak geçici bir trend-çizgisi çizilir. Böylece grafikçi, ilk çizgi (düz çizgi) ve yeni çizgi (noktalý çizgi) olmak üzere gelecekte referans olarak alabileceði iki çizgiye sahip olmuþ olur. Genel bir kural olarak; trend-çizgisinin kýrýlýþý küçük bir oranda ise, bu kýrýlýþ yalnýzca gün içi fiyatlar temelinde ise ve fiyatlar trend-çizgisinin üzerinde kapatýrsa, o zaman, kýrýlmayý dikkate almamak ve ilk trend çizgisiyle analizleri sürdürmek, muhtemelen yapýlabilecek en iyi þeydir. Piyasa analizlerinin diðer pek çok alanlarýnda da olduðu gibi, bu tür belirsiz durumlarda, deneyim ve karar verme gücü belirleyici bir rol oynamalýdýr.
Bir Trend Çizgisinin Kýrýlmasýnýn Geçerliliðini Oluþturan Nedir?
Bu soruyu yanýtlarken belli bir miktarda öznellik içine düþülür. Genel bir kural olarak; trend çizgisinin ötesinde gerçekleþen bir kapanýþ, trend çizgisinin gün içinde kýrýlmasýndan daha önemlidir. Bir adým daha ilerlersek, bazen kapanýþ temellerindeki bir kýrýlma bile yeterli olmaz. Pek çok teknikçi, yanlýþ sinyallerini eleyebilmek ve geçerli trend çizgisi kýrýlmalarýný belirleyebilmek için çeþitli zaman ve fiyat filtreleri kullanýrlar. Fiyat filtrelerinin bir örneði, %3 geçilme ölçütüdür. Bu fiyat filtresi baþlýca uzun-dönemli trend çizgilerinin kýrýlmalarýnda kullanýlýr fakat trend çizgisinin kapanýþ fiyatlarý temelinde en azýndan %3 kýrýlmýþ olmasýný gerektirir.
Örneðin bir hisse senedi, ana yukarý-trend çizgisini 100,000 TL’da kýrarsa, fiyatlar, çizginin kýrýldýðý fiyat seviyesinin %3 oranýnda aþaðýsýnda kapatmalýdýr (bu durumda fiyatlar, trend çizgisinin 3,000 TL altýnda ya da bir baþka deyiþle 97,000 TL’dan kapatmalýdýr). Açýktýr ki 3,000 TL’lýk bir geçilme ölçütü kýsa dönemli iþlemler için uygun bir ölçüt deðildir. Böyle durumlarda %1’lik bir kýrýlma ölçütü kullanmak belki daha uygun olabilir. %3 kuralý fiyat filtrelerinin yalnýzca bir biçimini temsil eder. Bazý grafikçiler hiç bir fiyat filtresi kullanmazlar. Kullanýlan fiyat filtresi eðer çok küçük olursa, böyle bir filtre yanlýþ sinyallerin etkisini azaltabilmekte fazla yararlý olamayacaktýr. Filtre eðer çok büyük olursa, bu kez de, doðru sinyalin alýnmasýndan önce, önceki hareketin büyük bölümü kaçýrýlmýþ olacaktýr. Burada yine, grafikçi, tek tek piyasalarýn farklýlýklarýna her zaman pay býrakarak, izlemekte olduðu trendin derecesine en uygun düþen filtrenin ne olduðunu belirlemelidir.
Fiyat filtresinin bir alternatifi zaman filtresidir. Çok genel olan bir zaman filtresi “iki gün kuralý”dýr. Diðer bir deyiþle, bir trend çizgisinin kýrýlmasýnýn geçerli olabilmesi için fiyatlar, trend çizgisinin ötesinde iki gün üst üste kapanýþ yapmalýdýr. Dolayýsýyla, bir yukarý-trend’in kýrýlýþýnda fiyatlar, iki gün arka arkaya trend çizgisinin altýnda kapanýþ yapmalýdýr. Trend çizgisinin bir gün için kýrýlmasý deðerlendirmeye alýnmaz. Burada þunu da söylemeliyiz ki, %3 kuralý ve iki gün kuralý yalnýzca ana trend çizgilerine deðil ayný zamanda önemli destek ve direnç seviyelerinin kýrýlmalarý için de uygulanabilir.
Trend Çizgileri Rollerini Nasýl Deðiþtirirler?
Daha önce deðindiðimiz gibi, destek ve direnç seviyeleri bir kere kýrýldýklarý zaman rollerini deðiþtirirler. Ayný ilke trend çizgileri için de doðrudur (Bkz. Þekiller 4.10a, b, c, d, e, f.). Diðer bir deyiþle, bir yukarý-trend çizgisi (bir destek çizgisi), bir kez kesin þekilde kýrýlýnca bir direnç çizgisine dönüþür. Bir aþaðý-trend çizgisi kesin þekilde kýrýldýðý zaman bir destek çizgisine dönüþür. Bu durum, bütün trend çizgilerini, kýrýldýktan sonra bile grafik üzerinde saða doðru uzatmanýn niçin iyi bir düþünce olduðunu da açýklar. Eski trend çizgilerinin daha sonra çoðu zaman, rolleri tersine dönmüþ biçimde, destek ya da direnç olarak karþýmýza çýkmalarý oldukça ilginçtir.
Þekil 4.10a. Þekilde, yükselen destek çizgisinin direnç haline dönüþümü görülüyor. Bir destek çizgisi aþaðý doðru kýrýldýktan sonra, daha sonraki yukarý hareketlerde çoðu zaman direnç çizgisi haline dönüþür.
Þekil 4.10b. Bir aþaðý-trend çizgisi kýrýlýnca, çoðu zaman, fiyatýn daha sonraki hareketinde fiyata destek saðlayan bir çizgi olarak rol oynar.
Þekil 4.10c Temmuz ve Ekim aylarýnýn tepelerinden çizilen trend çizgisi yukarýya doðru kýrýldýktan sonra destek çizgisine dönüþmüþtür.
Þekil 4.10d Ekim ayýndan Ocak ayýna kadar olan tabanlardan çizilen trend çizgisi aþaðýya doðru kýrýldýktan sonra direnç çizgisine dönüþmüþtür.
Þekil 4.10e Aþaðý-trend’in Ocak ayýnda kýrýlan direnç çizgisinin, yaklaþýk altý ay kadar sonra nasýl destek saðlamýþ olduðuna dikkat edelim.
Þekil 4.10f Yukarý-trend çizgisi desteðinin Temmuz ayýnda kýrýlmasýndan yaklaþýk on ay kadar sonra nasýl bir direnç çizgisi haline geldiði görülüyor.
Trend çizgileri fiyat hedeflerini belirleyebilmekte kullanýlýr. Fiyat modellerini inceleyeceðimiz gelecek bölümde, fiyat hedefleri konusunda daha fazla þey söyleyeceðiz. Aslýnda, çeþitli fiyat modellerinden çýkartýlmýþ olan bazý fiyat hedefleri, burada inceleyecek olduðumuz trend çizgilerinin fiyat hedefleriyle benzerdir. Bu konuyu açarsak, bir trend çizgisi kýrýlýnca fiyatlar çoðunlukla, trend dönüþünden önceki düþey uzaklýða eþit miktardaki bir uzaklýk kadar trend çizgisinin ötesinde yol alýrlar.
Bir baþka deyiþle, eðer fiyatlar önceki trendde, yukarý-trend çizgisinin üzerine 10,000 TL kadar çýkmýþ ise (düþey olarak ölçülerek), o zaman trend çizgisi kýrýldýktan sonra fiyatlarýn, trend çizgisinin altýna ayný miktarda (10,000 TL) düþmesi beklenir. Bundan sonraki bölümde, trend çizgisinde kullandýðýmýz bu ölçme kuralýnýn, ünlü baþ ve omuzlar tersine-dönüþ modelinin ölçümüyle benzer olduðunu göreceðiz.
Bu konu bizi, trend çizgisinin bir diðer ilginç kullanýmýna -yelpaze ilkesine- götürür. (Bkz. Þekiller 4.11a, b, c.) Bir yukarý-trend çizgisi kýrýldýktan sonra fiyatlar bazen, eski yukarý-trend çizgisinin tabanýna kadar (artýk direnç çizgisi olmuþ olan) yükselmeden önce bir miktar düþerler. Þekil 4.11a’da, fiyatlarýn yukarýya doðru bir çýkýþ yaptýklarýna fakat 1 çizgisini geçememiþ olduklarýna dikkat edelim. 1 çizgisi gibi o da kýrýlacak olan ikinci bir trend çizgisini (2 çizgisi) artýk þimdi çizebiliriz. Fiyatlarýn baþarýsýz kalan bir diðer yukarý çýkýþ giriþiminden sonra üçüncü bir çizgi (3 çizgisi) çizilebilir. Üçüncü çizginin kýrýlmasý çoðunlukla fiyatlarýn düþeceðinin bir iþareti olur. Þekil 4.11b’de, üçüncü aþaðý-trend çizgisinin kýrýlmasý (3 çizgisi) yeni bir yukarý-trend sinyali ortaya çýkarýr. Bu örneklerde, daha önce kýrýlmýþ olan destek çizgilerinin nasýl direnç haline ve direnç çizgilerinin de nasýl destek haline dönüþmüþ olduklarýna dikkat edelim. “Yelpaze ilkesi” terimi, gittikçe düzleþen çizgilerin görünümünün bir yelpazeye benzetilmesinden türetilmiþtir. Burada unutulmamasý gereken önemli nokta, üçüncü çizginin kýrýlmasýnýn geçerli bir tersine-dönüþ sinyali olmasýdýr.
Þekil 4.11a. Þekilde, yelpaze ilkesine bir örnek görülüyor. 3’ üncü trend çizgisinin kýrýlýþý bir trend dönüþ sinyalidir. Þekilde ayný zamanda, 1’inci ve 2’inci trend çizgilerinin kýrýldýktan sonra destek çizgileri haline dönüþtükleri de görülüyor.
Þekil 4.11b. Þekilde, yelpaze ilkesinin bir tabanda oluþumu görülüyor. 3’üncü trend çizgisinin kýrýlýþý yukarýya doðru bir dönüþ sinyalidir. Daha önce kýrýlmýþ olan 1 ve 2 no’lu trend çizgileri destek seviyeleri haline dönüþmüþtür.
Þekil 4.11c Yelpaze ilkesinin Turcas Petrol’ün grafiðine uygulanýþý görülüyor. 3. çizgi de yukarýya doðru kýrýldýktan sonra yukarý-trend hýz kazanýyor. Kýrýlan direnç çizgilerinin daha sonraki dönemlerde nasýl destek saðlamýþ olduklarýna dikkat edelim
Yelpaze ilkesindeki üç çizgiyi incelerken, teknik analiz incelemelerinde üç sayýsýnýn ne kadar sýkça görüldüðünü ve pek çok teknik yaklaþýmda üç sayýsýnýn oynadýðý önemli rolü görmek ilgi çekicidir. Örneðin; yelpaze ilkesi üç çizgi kullanýr, ana boða ve ayý piyasalarýnýn çoðunlukla üç ana dönemleri vardýr (Dow Kuramý ve Elliott Dalga Kuramý); üçlü tepe ve baþ ve omuzlar gibi herkesçe bilinen tersine-dönüþ modellerinin belirgin üç tepeleri vardýr, trendin üç deðiþik sýnýflandýrmasý vardýr (ana, ikincil ve küçük); genel olarak kabul gören süreklilik modelleri arasýnda üç tip üçgen vardýr -simetrik, alçalan ve yükselen. Nedeni ne olursa olsun, üç sayýsý teknik analizin bütün alanlarýnda önde gelen bir rol oynar.
Trend çizgisinin eðim oraný da önemli bir konudur. Genel olarak, önemli yukarý-trend çizgilerinin çoðunluðu 45 derece cývarýndaki bir eðime yaklaþma eðilimindedirler. Bazý grafikçiler grafik üzerindeki belirgin bir tepe ya da tabandan basitçe 45 derecelik bir çizgi çizerler ve bu çizgiyi ana trend çizgisi olarak kullanýrlar. 45 derecelik çizgi, W.D.Gann’in önde gelen tekniklerinden biriydi. 45 derecelik böyle bir çizgi, alçalan ya da yükselen fiyatlarýn, fiyat ve zaman hýzý yönünden kusursuz þekilde dengede olduklarý bir durumu yansýtýr. (Gann, 45 derecelik çizginin en önemli çizgi olduðu geometrik açýlara oldukça baðlanmýþtý. Gann’in geometrik açýlarý konusunu daha ayrýntýlý biçimde ileride ele alacaðýz.)
Bir trend çizgisi çok dik olursa (Þekil 4.12’deki 1 çizgisine bakýnýz), böyle bir çizgi çoðunlukla fiyatlarýn fazla hýzlý hareket ettiklerini ve bu nedenle bu dik çýkýþa güvenilemeyeceðine iþaret eder. Bu dik trend çizgisinin kýrýlmasý, 45 derecelik çizgiye (2 çizgisi) yakýnlaþan, daha güvenilir bir eðime doðru yalnýzca bir reaksiyon hareketi olabilir. Trend çizgisi eðer çok düz olursa (Bkz. 3 çizgisi) bu durum, yukarý-trend’in oldukça güçsüz olduðuna ve güvenilir olmadýðýna iþaret ediyor olabilir.
Þekil 4.12. Ýyi çizilmiþ trend çizgilerinin çoðunluðu yaklaþýk 45 derecelik bir açý ile yükselir. ( Bkz.2.çizgi.) Eðer trend çizgisi çok dik ise ( Bkz.1.çizgi ), bu durum genellikle çýkýþýn güvenilir olmadýðýna iþaret eder. Çok yatay bir trend çizgisi (Bkz.3. çizgi), bir yukarý-trend’in oldukça zayýf ve hatta kuþkulu olduðunu anlatýr. Pek çok teknik analizci 45 derecelik çizgiyi ana trend çizgisi olarak kullanýr.
Trend Çizgilerini Nasýl Düzeltmeliyiz?
Trend çizgilerinin bazen, hýzlanan ya da yavaþlayan bir trende göre düzeltilmeleri gerekir. (Bkz. Þekil 4.13 ve Þekiller 4.14a, 4.14b.) Örneðin önceki örnekte gösterildiði gibi, dik bir trend çizgisi eðer kýrýlýrsa, daha yavaþ olan bir trend çizgisi çizilmelidir. Ýlk trend çizgisi eðer çok düz olursa, daha dik bir açýyla yeniden çizilmesi gerekebilir. Þekil 4.13, dik trend çizgisinin (1 çizgisi) kýrýlmasýyla daha yavaþ olan bir çizginin (2 çizgisi) çizilmesinin gerektiði bir durumu gösteriyor. Þekil 4.14’de, ilk trend çizgisinin (1 çizgisi) çok yatay olmasý nedeniyle daha dik olan yeni bir çizginin (2 çizgisi) çiziliþi görülüyor. Yukarý-trend hýzlandýkça daha dik bir çizginin çizilmesini gerektirir. Fiyat hareketinden oldukça uzakta olan bir trend çizgisi açýktýr ki trendi izleyebilmek için yeterince yararlý olamaz.
Þekil 4.13. Þekilde, çok dik olan bir trend çizgisi (Bkz. 1. çizgi) görülüyor. Þekilde, ilk trend çizgisi çok dik olarak kalmýþtýr. Çok dik bir trend çizgisinin kýrýlýþý genellikle yalnýzca, daha yavaþ ve daha güvenli bir yukarý-trend çizgisine dönüþ demektir. (Bkz. 2. çizgi).
Þekil 4.14a Çok yatay olan bir trend çizgisi örneði görülüyor (1 çizgisi). Orijinal yukarý-trend’in ivmesi arttýkça 1 çizgisi çok yavaþ kalmýþtýr. Bu durumda, yükselen trendi daha yakýndan izleyebilmek için ikinci ve daha dik bir trend çizgisi çizilmelidir.
Þekil 4.14b Hýzlanan bir yukarý-trend’in nasýl dik bir trend çizgisi gerektirdiðinin örneði görülüyor.
Hýz kazanan trendlerde bazen giderek dikleþen açýlarda pek çok kez yeni trend çizgilerinin çizilmesi gerekir. Giderek dikleþen trend çizgilerinin çizilmesinin gerekli olduðu böyle durumlarda, ilerideki bölümde inceleyecek olduðumuz hareketli ortalamalara baþvurmak çok daha iyi bir çözüm olabilir. Teknik göstergelerin çeþitli tipleri arasýnda geçiþ yapabilmenin avantajlarýndan bir tanesi, verili duruma en uygun olan göstergeyi seçebilmektir. Bu kitapta yer alan tekniklerin tümü bazý durumlarda oldukça iyi sonuçlar verirken yine bazý durumlarda iyi sonuçlar vermeyebilir. Baþvurabileceði çok fazla teknik araca sahip olduðu için teknik analizci, verili durumda daha iyi sonuç verebilecek bir araçtan diðerine hýzla geçebilir. Giderek hýz kazanan bir trend, giderek dikleþen bir dizi trend çizgisi yerine hareketli ortalama kullanmanýn daha yararlý olacaðý durumlardan biridir.
Þekil 4.15 Trendin deðiþik derecelerini tanýmlayabilmek için deðiþik trend çizgileri kullanýlýr. Yukarýdaki örnekte 1 çizgisi, ana yukarý-trend’i tanýmlayan ana yukarý-trend çizgisidir. 2, 3 ve 4 çizgileri orta vadeli yukarý-trend’leri tanýmlarlar. En son olarak 5 çizgisi, en son orta vadeli yukarý-trend içindeki kýsa dönemli bir geliþmeyi tanýmlar. Teknik analizciler ayný grafik üzerinde pek çok deðiþik trend çizgileri kullanýrlar.
Herhangi bir anda, sürmekte olan trendin çeþitli deðiþik dereceleri olduðu için, bu çeþitli trendleri ölçebilmek için deðiþik trend çizgilerine gereksinme vardýr. Örneðin bir yukarý-trend çizgisi, ana yukarý-trend’in düþük noktalarýný birleþtirirken, daha kýsa dönemdeki hareketler için daha kýsa ve daha hassas bir çizgi kullanýlabilir. Daha da kýsa bir çizgi daha da kýsa dönemli hareketleri takip edebilmek için kullanýlabilir. (Bkz. Þekil 4.15)
Kanal çizgisi, trend çizgisi tekniðinin bir diðer yararlý biçimidir. Fiyatlar bazen iki paralel çizgi arasýnda hareket ederler -asýl trend çizgisi ve kanal çizgisi. Açýktýr ki, bir kanal var ise ve analizci bu kanalýn varlýðýný fark etmiþse, bu bilgi karlý avantajlar elde edebilmekte kullanýlabilir.
Kanal çizgisinin çizimi oldukça basittir. Bir yukarý-trend’de (Bkz. Þekil 4.16a) önce, tabanlardan bir ana yukarý-trend çizgisi çizilir. Daha sonra, esas yukarý-trend çizgisine paralel olacak þekilde ilk belirgin tepe noktasýndan (2 noktasý) noktalý bir çizgi çizilir. Her iki çizgi birlikte, saða ve yukarýya doðru hareket eden bir kanal oluþturur. Bir sonraki yukarý hareket kanal çizgisine (4 noktasýndaki) ulaþýr ve bu noktadan geriye dönerse bir kanalýn ortaya çýkýyor olduðu söylenebilir. Bundan sonra fiyatlar ana trend çizgisine (5 noktasýndaki) kadar düþerlerse, muhtemelen artýk bir kanal ortaya çýkmýþ demektir. Ayný þey bir aþaðý-trend için de, fakat elbette ki ters yönde, doðrudur (Þekil 4.16.b).
Þekil 4.16a. Bir trend kanalý örneði görülüyor! Önce ana yukarý-trend çizgisi 1 ve 3 noktalarýnýn tabanlarý birleþtirilerek çizilir ve daha sonra, ilk tepe olan 2 no’lu çizginin üzerinden ana yukarý-trend çizgisine paralel bir çizgi çizilir(noktalý çizgi).
Þekil 4.16b: Bir aþaðý-trend’de bir trend-kanal görülüyor. Kanal, 1 ve 3 zirvelerinden çizilen aþaðý-trend çizgisine paralel olarak 2 noktasýndaki ilk tabandan aþaðý doðru bir çizgi çizilerek elde edilir. Fiyatlar çoðunlukla böyle bir kanalýn içinde hareketlerini sürdürürler.
Okuyucu böyle bir durumun deðerini hemen görecektir. Esas yukarý-trend çizgisi yeni uzun pozisyonlarý baþlatmak için kullanýlabilir. Kanal çizgisi kýsa dönemde kar elde edebilmek için kullanýlabilir. Ana trend çizgisi için de söylediðimiz þekilde, kanal ne kadar uzun sürerse ve ne kadar fazla sayýda test edilirse o derece önemli ve güvenilir hale gelir.
Þekil 4.16c Þekilde, fiyat hareketinin yukarýya doðru olan paralel iki trend çizgisi arasýndaki hareketi görülüyor. Ana trend çizgileri (alttaki çizgiler), her zaman daha önemlidir.
Ana trend çizgisinin kýrýlmasý trenddeki önemli bir deðiþikliðe iþaret eder. Fakat yükselen bir kanal çizgisinin kýrýlmasý tamamen zýt anlama gelir ve bu durum var olan trendin ivme kazanýyor olduðuna iþaret eder.
Kanal tekniðinden yararlanmanýn bir baþka yolu, çoðunlukla zayýflayan bir trendin iþareti olan, fiyatlarýn kanal çizgisine ulaþamamalarýnýn belirlenmesidir. Þekil 4.17’de, fiyatlarýn kanal çizgisinin üst tarafýna ulaþamamalarý (5 noktasýnda), trendin dönüyor olduðunun bir erken uyarýsý olabilir ve diðer çizginin (ana yukarý-trend çizgisi) kýrýlacak olduðu konusundaki ihtimali arttýrýr. Genel bir kural olarak, bir fiyat kanalý içinde herhangi bir hareketin kanalýn kenarlarýndan birine ulaþamamasý, çoðunlukla trendin dönüyor olduðuna iþaret eder ve kanalýn diðer tarafýnýn kýrýlacak olma ihtimalini güçlendirir.
Þekil 4.17 Kanalýn üst ucuna ulaþýlamamasý çoðu zaman aþaðýdaki trend çizgisinin kýrýlacaðýnýn bir erken uyarýsýdýr. Þekilde, 5 noktasýnýn yukarýdaki çizgiye eriþememesinin ardýndan 6 noktasýnda ana yukarý-trend çizgisinin kýrýlmýþ olduðuna dikkat edelim.
Kanal, esas trend çizgisinin düzeltilmesinde de kullanýlabilir. (Bkz. Þekiller 4.18 ve 4.19.) Fiyatlar eðer anlamlý bir miktarda yükselen kanal çizgisinin üzerine çýkarlarsa, böyle bir durum genellikle güçlenen bir trende iþaret eder. Böyle bir durumda bazý grafikçiler, yeni kanal çizgisine paralel olacak þekilde en son tabandan, daha dik bir ana yukarý-trend çizgisi çizerler (Þekil 4.18’de gösterildiði biçimde). Daha dik olan yeni destek çizgisi, eski yatay çizgiden çoðu zaman daha iyi iþlev görür. Benzer biçimde, bir yukarý-trend’in kanalýn üst ucuna ulaþamayýþý, en son iki tepenin üzerinden çizilen yeni direnç çizgisine paralel olacak þekilde en son tabanýn altýndan yeni bir destek çizgisinin çizilmesini gerekli kýlar (Þekil 4.19’da gösterildiði gibi).
Kanal çizgilerinin ölçüm teknikleri vardýr. Bir fiyat kanalýndan kopuþ gerçekleþtiði zaman, fiyatlar çoðunlukla kanalýn geniþliðine eþit bir uzaklýk kadar yol alýrlar. Dolayýsýyla grafikçi, kanalýn geniþliðini ölçer ve bu uzunluðun, hangi trend çizgisi kýrýlmýþsa o noktadan izdüþümünü alarak fiyat hedefini bulur.
Þekil 4.18 Yukarý kanal çizgisi kýrýldýðý zaman (5. dalgada olduðu gibi) pek çok teknik analizci, yeni yukarý kanal çizgisine paralel olacak þekilde ana yukarý-trend çizgisini yeniden çizerler. Diðer bir deyiþle, 3 ve 5 çizgilerine paralel olarak 4 ve 6 çizgileri çizilir. Yukarý-trend’in hýz kazanmasý, ana yukarý-trend çizgisinin de ayný þekilde davranacaðýný düþündürür.
Ancak, kanalýn iki çizgisinden ana trend çizgisi çok daha fazla önemlidir ve çok daha fazla güvenilir olandýr. Kanal çizgisi, trend çizgisi tekniðinde ikincil olarak kullanýlýr.
Þekil 4.19 Fiyatlar yukarý-trend çizgisine eriþmeyi baþaramayýnca, düþen iki tepenin (3-5 çizgileri) üzerinden bir aþaðý-trend çizgisi çizilir ve bunun arkasýndan 3-5 çizgisine paralel olacak þekilde 4 noktasýndaki düþük noktadan bir deneme kanalý çizilebilir. Kanal çizgisinin alt bölümü bazen ilk desteðin ortaya çýkacaðý yere iþaret eder.
Daha önceki yukarý-trend aþaðý-trend örneklerinin tümünde, okuyucunun kuþkusuz dikkatini çekmiþtir ki, bir miktar piyasa hareketinden sonra, fiyatlar orijinal yönlerindeki hareketlerini sürdürmeden önce bir önceki trendlerinin belli bir oranýný geri alýrlar. Bu düzeltme hareketleri, daha önceden öngörülebilen yüzdelik parametreler içinde hareket ederler. %50’lik geri çekilme en çok bilinen örnektir. Örneðin diyelim ki; piyasa yukarýya doðru hareket ediyor ve 100 seviyesinden 200 seviyesine geliyor. Yukarý hareket yeniden baþlamadan önce, daha sonraki düzeltme hareketi genellikle yarý oranýnda bir geri çekilme olur. Örneðimizde 150 seviyesine kadar bir gerileme yaþanýr. Bu yüzde geri çekilmeler kýsa vadeli, orta vadeli, uzun vadeli olarak trendin bütün dereceleri için geçerlidir.
Kesin bir kural olmaktan çok bir eðilim olan %50’lik geri çekilmenin yanýnda, çok geniþ kesimlerce kabul edilen minimum ve maksimum yüzde parametreler vardýr -1/3 ve 2/3 geri çekilmeler-. Bir baþka deyiþle, fiyat trendi üç bölüme ayrýlabilir. Genellikle, minimum geri çekilme %33 ve maksimum geri çekilme %66 civarýndadýr. Bunun anlamý, güçlü bir trendin düzeltmesinde, piyasa genellikle bir önceki hareketinin en az 1/3’ü oranýnda bir düzeltme yaþar. Bir çok nedenden dolayý, bu anlatýlanlar çok gerekli bilgilerdir. Piyasada iþlem yapan bir kiþi alým fiyatý aramasý içinde ise, fiyat grafiði üzerindeki %33-%50 geri çekilme bölgesini hesaplayabilir ve bu fiyat bölgesini alým fýrsatý için bir genel referans bölgesi olarak deðerlendirebilir. (Bkz. Þekil 4.20a ve b). En çok geri çekilme parametresi çok kritik bir bölge olan %66 geri çekilmedir. Eðer daha önceki trend sürecekse, düzeltme hareketi %66 noktasýnda son bulmalýdýr. Bu, bir yukarý-trend’de düþük risk taþýyan bir alým alaný veya bir aþaðý-trend’de düþük risk taþýyan bir satým alanýdýr. Eðer fiyatlar 2/3‘lük geri çekilmenin altýna düþerse, hareket genellikle bir önceki trendin %100 ‘ü oranýnda bir gerileme yaþar.
Þekil 4.20a Fiyatlar asýl yönlerindeki hareketlerini sürdürmeden önce çoðu kez bir önceki trendin yarýsý kadar geri-çekilirler. Bu örnek %50 geri-çekilmeyi gösteriyor. Minimum geri-çekilme bir önceki trendin 1/3’ü, en çok geri-çekilme de 2/3’ü kadardýr
Fark etmiþsinizdir ki, sözünü ettiðimiz üç yüzde geri çekilme -%50, %33 ve %66- Dow Kuramý’ndan alýnmýþtýr. Ýlerideki bölümlerde, Elliott dalga kuramý ve Fibonacci oranlarýný incelerken göreceðiz ki o yaklaþýmlarýn takipçileri %38 ve %62 geri çekilmeleri kullanýrlar. Her iki yaklaþýmýn kullandýðý oranlar, geri çekilme yüzdeleri olarak %33, %38’e ve maksimum geri çekilme yüzdeleri olarak %68 ile %66 oranýndaki bölgeler kullanýlabilir.
Þekil 4.20b Haziran ayýndaki yukarý dalga, Temmuz ayýndaki çýkýþýnýn %66’sý kadar bir geri çekilme yaþamýþtýr. Yine, Aðustos ayýnýn yukarý dalgasý, Eylül ayýnda %50 geri çekilmiþtir. Trend çizgilerinin de görevlerini ne derece baþarýyla yapýp, trend dönüþlerini nasýl baþarýyla yakalamýþ olduklarýna da ayrýca dikkat edelim.
Bir diðer üçüncü tekniðin, trend çizgisini yüzde geri çekilmelerle birleþtiren hýz-direnç çizgileri üzerinde duralým. Bu teknik, trendi üçe bölen düþüncenin bir uyarlamasýdýr. Hýz-direnç çizgilerinin yüzde geri çekilme kavramýndan temel farklýlýðý; hýz-direnç çizgilerinin, bir trendin yükseliþinin veya düþüþünün oranýný ölçmesidir (bir baþka deyiþle, trendin hýzýný ölçmesidir).
Bir yukarý-trend’in hýz-direnç çizgisini çizebilmek için, yukarý-trend’in en yüksek noktasý bulunur (Bkz. Þekil 4.21a). Grafikteki o noktadan, trendin baþladýðý bölgeye kadar grafiðin en altýna doðru bir düþey çizgi çizilir. Bu düþey çizgi daha sonra üç eþit parçaya bölünür. Bundan sonra, trendin baþladýðý yerden çizdiðimiz düþey çizgide iþaretlediðimiz 1/3 ve 2/3 seviyelerindeki iki noktaya doðru trend çizgileri çizilir. Bir aþaðý-trend’de, bu izlediðimiz yolun tam tersi yapýlýr. Bir aþaðý-trend’de, trendin en düþük noktasýndan trendin baþladýðý noktaya kadar olan ara ölçülür ve düþey çizginin 1/3 ve 2/3‘deki noktalarýna doðru trendin baþladýðý noktadan iki çizgi çizilir(Bkz. Þekil 4.21b).
Bir yukarý-trend’de her yeni yüksek seviye oluþtuðunda ya da bir aþaðý-trend’de yeni bir düþük seviye oluþtuðunda, yeni çizgiler çizilmelidir (çünkü þimdi yeni bir tepe ya da yeni bir taban noktasý vardýr).
Þekil 4.21a Bir yukarý-trend’de hýz-direnç çizgileri örneði görülüyor. Tepe noktasýndan trendin baþlangýcýna kadar olan düþey uzaklýk üçe bölünmüþtür. Bundan sonra, 1 noktasýndan 2 ve 3 noktalarýna doðru iki trend çizgisi çizilir. Yukarýdaki çizgi /3 ve aþaðýdaki çizgi 1/3 hýz-çizgileri olur. Piyasanýn düzeltme hareketleri sýrasýnda bu çizgiler destek çizgileri olarak rol oynarlar. Bu çizgiler kýrýldýklarý zaman, geri dönüþ hareketlerinde direnç çizgileri haline dönüþürler. Hýz çizgileri bazen fiyat hareketini ikiye böler.
Þekil 4.21c Þekilde, bir aþaðý-trend’deki hýz-çizgileri görülüyor.
Hýz çizgisi yaklaþýmýnýn arkasýnda yatan kuram daha önce sözünü ettiðimiz %33 ve %66’lýk geri çekilmeler yaklaþýmýna benzer bir yaklaþýmdýr. Eðer bir yukarý-trend düzeltmeye baþlamýþsa, düzeltme hareketi genellikle hýz çizgilerinden üstteki çizgide durur (2/3’lük hýz çizgisi). Eðer düzeltme bu seviyede durmazsa hareket daha aþaðýdaki hýz çizgisine kadar sürer (1/3’lük hýz çizgisi). Eðer aþaðýdaki hýz çizgisi de (1/3’lük hýz çizgisi) kýrýlýrsa, fiyatlar bir önceki trendin baþladýðý noktaya kadar düþmeye devam edebilir. Bir aþaðý-trend’de ise, alttaki hýz çizgisinin (1/3’lük hýz çizgisi) kýrýlmasý, üstteki hýz çizgisine (2/3’lük hýz çizgisi) doðru bir yukarý harekete iþaret eder. 2/3’lük hýz çizgisi de kýrýlýrsa bu, trendin baþlangýç noktasýna kadar sürecek olan bir hareket yaratabilir. Bütün trend çizgilerinde olduðu gibi, hýz çizgileri de bir kez kýrýlýnca bu çizginin rolü tersine döner. Yani, bir yukarý-trend’in düzeltmesi sýrasýnda eðer üst hýz çizgisi (2/3’lük hýz çizgisi) kýrýlýrsa ve fiyatlar 1/3’lük hýz çizgisine kadar düþerse ve daha sonra 1/3’lük hýz çizgisinden yukarý doðru bir hareket baþlarsa, yukarýdaki hýz çizgisi (2/3’lük hýz çizgisi) direnç çizgisi haline dönüþür. Ancak, eðer yukarýdaki çizgide direnç görülmez ve bu çizgi kýrýlýrsa bu, geçmiþ tepelerin geçilebileceðinin bir sinyali olabilir. Ayný ilke aþaðý-trend’ler için de geçerlidir.
Þekil 4.21c Aselsan’ýn grafiðinde, yukarý ve aþaðý-trend’lerde hýz-direnç çizgilerinin neye benzediði görülüyor. Þubat ayýnýn sonlarýnda 2/3 hýz-çizgisinin kýrýlmasý Aralýk-Mart yükseliþinin sona erdiðinin iþareti olmuþtur. Nisan ayýnda düþüþ trendinin 2/3 hýz-çizgisinin kýrýlmasý, Þubat ayýnýn sonundan Mart ayýnýn sonuna kadar süren orta vadedeki düþüþün bittiðinin ilk iþareti olmuþ ve Aðustos ayýnda 1/3 hýz-çizgisinin kýrýlmasý da yükseliþ trendinin süreceðinin onayý olmuþtur.
Þekil 4.21d 1/3 hýz-çizgisi Bolu Çimento’ya güçlü bir destek saðlamýþtýr
Bir diðer önemli yapý taþý da tersine-dönüþ günüdür. Bu grafik formasyonu ; tepe tersine-dönüþ günü, taban tersine-dönüþ günü, anahtar tersine-dönüþ günü,gibi isimlerle de anýlýr.Bu formasyon bazen iki günlük tersine-dönüþ formasyonu oluþturur. Tersine-dönüþ formasyonunun kendi içinde çok büyük önemi yoktur fakat diðer teknik bilgiler kapsamý içinde deðerlendirilince bazen çok önemli hale gelebilir. Öncelikle tersine-dönüþ gününün tanýmlamasýný yapalým.
Bir tersine-dönüþ günü tepede ya da tabanda oluþabilir. Tepede oluþan bir tersine-dönüþ gününün genel olarak kabul edilen tanýmlamasý, bir yukarý-trend’de yeni bir tepe oluþmasý ve ayný gün içinde düþük deðerden bir kapanýþýn gerçekleþmesidir. Diðer bir deyiþle, gün içinde fiyatlar yeni bir yüksek seviye görür ve daha sonra gevþeyerek bir önceki günkü kapanýþýn altýndaki bir deðerden kapanýr. Bir taban tersine-dönüþ günü, gün içinde yeni bir düþük deðerin görülmesi ve bunu takip eden, yüksek deðerden bir kapanýþýn gerçekleþmesidir.
Gün içinde görülen iþlem aralýðýnýn daha geniþ olmasý ve iþlem hacminin artmýþ olmasý, yakýn zamandaki bir trend dönüþü sinyali ihtimalini daha da arttýrýr. 4.22a’dan c’ye kadar olan þekiller bu anlatýlanlarýn çubuk grafiklerde ne þekilde oluþtuðunu gösteriyorlar. Tersine-dönüþ gününde iþlem hacminin artmýþ olduðuna dikkat edelim. Ayný zamanda, tersine-dönüþ gününde hem düþük deðerin hem de yüksek deðerin bir önceki günün düþük ve yüksek deðer aralýðýný aþmýþ olduðuna (bir “dýþ” gün formasyonu oluþturarak) dikkat edelim. Tersine-dönüþ günü için bir “dýþ” gün þart olmasa da, “dýþ” gün tersine-dönüþ gününe daha çok önem katar.
Þekil 4.22a Tepedeki bir tersine-dönüþ günü örneði görülüyor. Tersine-dönüþ günündeki iþlem hacmi ne kadar çok olursa ve iþlem aralýðý ne kadar geniþ olursa, tersine-dönüþ gününün önemi o kadar artar.
Þekil 4.22b tabandaki bir tersine-dönüþ günü örneði görülüyor. Tersine-dönüþ gününde iþlem hacminin artmýþ oluþu tersine-dönüþ sinyalini onaylar.
Taban tersine-dönüþ günü bazen satýþ bölgesi olarak da adlandýrýlýr. Bu durum bir ayý tabanýnda, yoðun satýþlarýn gerçekleþtiði dramatik bir tersine-dönüþtür. Artýk satýþ baskýsýnýn kalmamýþ oluþu piyasanýn üzerinde bir boþluk yaratýr, bu nedenle fiyatlar hýzla yukarýya doðru yol almaya baþlar. Bir ayý piyasasýnýn nihai tabanýna iþaret etmese de, satýþ bölgesi, tersine-dönüþ gününün en dramatik örneklerinden biridir ve genellikle anlamlý bir düþük seviyenin ortaya çýktýðýna iþaret eder.
“Anahtar tersine-dönüþ günü“ terimi çoðu zaman yanlýþ anlaþýlýr. Bütün bir günlük tersine-dönüþ günleri, potansiyel anahtar tersine-dönüþ günleridir fakat yalnýzca pek azý gerçekten anahtar tersine-dönüþ günüdürler. Bir günlük tersine-dönüþ günlerinin pek çoðu, var olan trendin yönünü sürdürmeye devam etmeden önce geçici bir duraklamanýn ötesinde bir þey deðildir. Gerçek anahtar tersine-dönüþ günü önemli bir dönüþ noktasýna iþaret eder fakat, bir önceki trendin aksi yönünde önemli derecede bir fiyat hareketi ortaya çýkmadan önce tam ve doðru olarak tanýmlanamaz.
Þekil 4.22c Metaþ’ýn grafiðinde tersine-dönüþ günlerinin verdiði sinyaller görülüyor.
Bazen bir tersine-dönüþ gününün oluþmasý iki gün alýr ve bu nedenle iki günlük tersine-dönüþ günü olarak adlandýrýlýr. Bu durumda, bir yukarý-trend’de fiyatlar yeni bir yüksek deðer görürler ve bu yüksek deðere yakýn bir deðerden kapatýrlar. Ertesi gün, fiyatlar daha yüksek deðerlere gitmek yerine, ayný fiyat seviyelerinde dolaþýrlar ve bir önceki günün düþük seviyesine yakýn bir deðerde kapatýrlar. Bir taban oluþmasý süresinde yukarýda anlatýlanlarýn tersi olur. Burada yine, iki gün içindeki iþlem aralýðý geniþ bir iþlem aralýðýdýr ve yine iþlem hacmi çok artmýþtýr ki bütün bunlar bir tersine-dönüþ sinyalinin önemini arttýrýr. (Bkz. Þekil 4.23a, b).
Þekil 4.23a Tepedeki bir iki günlük tersine-dönüþ örneði görülüyor. Tersine-dönüþ gününde iþlem hacminin artmýþ oluþu tersine-dönüþ sinyalini onaylar.
Yukarýda söylediðimiz gibi, tersine-dönüþ gününün kendisi ana trend dönüþ modellerinden biri deðildir. Okuyucu þunu iyice anlamalýdýr ki, piyasalar her türlü teknik göstergenin ýþýðýnda resmedilmelidir. Eðer bir piyasa hiç düzeltme yapmadan hýzla ve dik bir þekilde yükseliyorsa ve bütün teknik öngörüleri aþmýþsa, o piyasa tehlikeli bir biçimde aþýrý-alýnmýþtýr, önemli bir direnç bölgesine ulaþýlmýþ olmasý çok yakýnlardadýr ve aþaðý doðru bir tersine-dönüþe çok dikkat edilmelidir. Ana dönüþ noktalarýnýn pek çoðuna tersine-dönüþ günlerinin çeþitli varyasyonlarý eþlik eder fakat, o tersine-dönüþ günü genellikle daha geniþ ve daha önemli bir grafik modelinin bir parçasýdýr. Bir zirvede ortaya çýkmýþ olan bir baþ ve omuzlar formasyonunun “baþ”ýnýn zirvesi bir tersine-dönüþ günü olabilir ama tersine-dönüþ gününün bütün trendi tersine döndürmekten sorumlu olduðu anlamýna gelmez.
Þekil 4.23b Tabandaki iki günlük bir tersine-dönüþ’ün yüksek iþlem hacmiyle gerçekleþmesi görülüyor.
Açýða çýkarýlmasý gereken sorun, bir tersine-dönüþ gününün ne zaman önemli, ne zaman önemsiz olduðunu belirleyebilmektir. Bu karar ancak tüm diðer teknik göstergeler incelendikten sonra verilebilir. Bir tersine-dönüþ gününün kendisi nispeten küçük bir sinyal olarak kabul edilse de, piyasanýn muhtemel bir tersine-dönüþü konusunda teknik analizci dikkatli olmalýdýr ve tersine-dönüþ gününü iyi tanýmlamaya çalýþmalýdýr.
Fiyat boþluklarý, fiyat grafiklerinde görülen, hiç bir iþlemin olmadýðý bölgelerdir. Örneðin bir yukarý-trend’de, o günkü fiyat, o gün içinde bir önceki günün en yüksek fiyat deðerinin üzerinde bir deðerin altýna düþmez ve bir önceki günün fiyat aralýðýyla o günün fiyat aralýðý arasýnda bir boþluk oluþur. Bir aþaðý-trend’de, o günkü fiyat, o gün içinde bir önceki günün en düþük fiyat deðerinin altýnda bir deðerin üzerine çýkamaz ve bir önceki günün fiyat aralýðýyla o günün fiyat aralýðý arasýnda bir boþluk oluþur. Yukarýya doðru olan boþluklar piyasanýn güçlü oluþunun sinyali, aþaðýya doðru olan boþluklar ise piyasanýn güçsüz oluþunun sinyalidir. Boþluklar, uzun dönemli, haftalýk ve aylýk grafiklerde de görülür ve bu durum genellikle fazlasýyla önemlidir. Ancak boþluklar günlük çubuk grafiklerde daha çok görülür.
Fiyat boþluklarýnýn yorumuyla ilgili olarak bazý inanýþlar vardýr. Bunlardan sýkça duyulanlardan biri “fiyat boþluklarýnýn her zaman doldurulduðu”dur. Bu açýkça doðru deðildir. Ýlerideki bölümlerde göreceðiz ki, bazý boþluklar önemli bazýlarý ise deðildir. Bazý boþluklar doldurulur, bazýlarý da doldurulmaz. Ýlerideki bölümlerde ayný zamanda göreceðiz ki, fiyat boþluklarýnýn nerede oluþtuðu ve hangi cins olduklarýna dayanan deðiþik öngörü kalýplarý vardýr.
Boþluklarýn dört genel biçimi vardýr: genel boþluk, kopuþ boþluðu, kaçýþ boþluðu (ya da ölçüm boþluðu) ve tükeniþ boþluðu.
Genel Boþluk:
Genel boþluk, boþluklar arasýnda en az öneme sahip olandýr. Bu boþluk genellikle iþlem hacmi çok dar olan piyasalarda ya da yatay piyasalarýn ortalarýnda ortaya çýkar. Ýþlem hacminin oldukça sýð olduðu, piyasaya ilginin olmadýðý dönemlerde bu tür genel boþluklar fiyat grafiklerinde ortaya çýkabilir. Teknik analizcilerin hemen tamamý genel boþluklarý deðerlendirmeye almaz.
Kopuþ Boþluðu:
Kopuþ boþluðu genellikle önemli bir fiyat modelinin tamamlanýþýnda ortaya çýkar ve genellikle önemli bir piyasa hareketinin baþlangýcý olur. Piyasa tabanda, örneðin ters omuz ve baþ formasyonu gibi bir ana fiyat modelini tamamladýktan sonra, omuz çizgisinin kýrýlmasý çok zaman bir kopuþ boþluðuyla gerçekleþir. Piyasanýn tabanlarýnda ya da tepelerindeki bölgelerden önemli kopuþlar bu tip boþluklarla gerçekleþir. Bir trendin tersine dönüþüne iþaret olan ana trend çizgisinin kýrýlmasý da bir kopuþ boþluðuyla gerçekleþebilir.
Kopuþ boþluklarý genellikle yüksek iþlem hacmi ile gerçekleþirler. Kopuþ boþluklarý hiç bir zaman doldurulmazlar. Fiyatlar boþluðun üst ucuna kadar geri dönebilir (boða piyasalarýndaki kopuþlar) ve belki boþluðun bir kýsmýný kapatabilir fakat yine de bir kýsým boþluk doldurulmadan kalýr. Bir kural olarak, kapanýþ boþluðuna eþlik eden iþlem hacmi ne kadar fazla olursa o boþluðun doldurulmasý o kadar güçtür. Gerçekte boþluk tamamýyla dolarsa, bu durum esas olarak yanlýþ bir kopuþ sinyaline iþaret eder. Yukarýya doðru olan boþluklar, daha sonraki düzeltme hareketlerinde destek alanlarý olarak rol oynarlar. Aþaðý doðru boþluklarda ise bu boþluklar daha sonraki düzeltme hareketlerinde direnç bölgeleri olarak rol oynarlar.
Kaçiþ ya da Ölçüm Boþluklari:
Fiyatlar, bir miktar yol aldýktan sonra, hareketin ortalarýnda bir yerde bir sýçrama daha yaparlar (ya da bir seri boþluk), bu sýçramalar kaçýþ boþluðu olarak adlandýrýlan ikinci tip bir boþluk biçimini oluþtururlar. Bu tip boþluklar, piyasanýn fazlaca yüksek olmayan iþlem hacmi ile çok fazla yorulmadan hareket ettiði bir durumu anlatýrlar. Kaçýþ boþluklarý yukarý bir trendde piyasanýn güçlülüðünün, aþaðý bir trendde ise piyasanýn güçsüzlüðünün belirtisidir. Kaçýþ boþluklarý da piyasanýn daha sonraki düzeltme hareketlerinde destek alanlarý olarak rol oynarlar ve genellikle doldurulmazlar. Kopuþ boþluðunda olduðu gibi, kaçýþ boþluðunun altýna doðru bir hareket yukarý-trend’de olumsuz bir sinyaldir. Kaçýþ boþluðu, ayný zamanda ölçüm boþluðu olarak da adlandýrýlýr. Çünkü, bir trendin genellikle yaklaþýk olarak ortalarýnda bir yerde ortaya çýkar. Trendin baþladýðý ya da kopuþun olduðu yerden, trendin o ana kadar aldýðý yol ölçülerek, geriye kalan hareketin muhtemel uzunluðunun tahmini, o ana kadar alýnan yol 2 ile çarpýlarak belirlenebilir.
Tükeniþ Boþluðu:
Bu sonuncu tip boþluk piyasa hareketinin sonlarýna doðru ortaya çýkar. Bütün fiyat hedeflerine ulaþýldýktan sonra ve diðer boþluk cinsleri (kopuþ ve kaçýþ boþluklarý) tanýmlandýktan sonra analizci, tükeniþ boþluðunun oluþmasýný beklemeye baþlar. Bir yukarý-trend’in sonlarýna yaklaþýrken deyim yerindeyse fiyatlar, ölmek üzere iken ileriye doðru son bir sýçrama daha yaparlar. Ancak bu yukarý doðru sýçramalar hýzla tükenir ve fiyatlar bir kaç gün ya da bir hafta içinde geriye doðru düþerler. Fiyatlar bu son boþluðun altýnda kapanýnca, tükeniþ boþluðu ortaya çýkmýþ demektir. 4.24b’dan 4.24e’ye kadar olan þekiller gerçek yaþamda boþluklarýn neye benzediðini görüntülüyor.
Þekil 4.24a Boþluklarýn üç biçimi görülüyor. Kopuþ boþluðu tabandaki modelin tamamlanmýþ olduðunun sinyali olmuþtur. Kaçýþ boþluðu yolun yaklaþýk yarýsýnda ortaya çýkmýþtýr (bu, kaçýþ boþluðuna neden ölçüm boþluðu da denildiðinin de açýklamasýdýr). Yukarý doðru tükeniþ boþluðunun arkasýndan, geride bir ada dönüþ formasyonu býrakarak aþaðý doðru bir kopuþ boþluðu oluþmuþtur.
Þekil 4.24b Tofaþ Oto Fabrika’nýn grafiðinde boþluklarýn hemen tümünün oldukça güzel örnekleri görülüyor.
Þekil 4.24c Tofaþ Oto Ticaret’in grafiðinde boþluk biçimleri görülüyor.
Bazý durumlarda bir yukarý-trend’de tükeniþ boþluðu oluþtuktan sonra, aþaðý doðru da bir boþluk oluþmadan önce fiyatlar, bir hafta ya da bir kaç gün dar bir aralýkta hareket ederler. Böyle bir durum geriye, etrafý suyla çevrilmiþ bir adaya benzeyen, bir kaç gün sürmüþ olan bir fiyat hareketi býrakýr. Yukarý doðru giderken oluþmuþ olan tükeniþ boþluðunu aþaðý doðru bir kopuþ boþluðu izler ve böylece oldukça önemli bir trend dönüþümünün sinyali olan "ada dönüþ formasyonu" oluþmuþ olur. Ancak tersine-dönüþün asýl önemli anlamý, trendin genel yapýsý içinde, fiyatlarýn nerede seyrediyor olduðuna dayanýr.
Þekil 4.24d Yine çeþitli boþluk biçimleri görülüyor.
Þekil 4.24e Yasaþ’ýn grafiðinde boþluklarýn üç cinsi görülüyor.
ÖZET
Bu bölümde grafik analizinin yapý taþlarý olan; destek ve dirençler, trend çizgileri ve kanallarý, yüzde geri almalar, hýz-direnç çizgileri, tersine-dönüþ günleri ve fiyat boþluklarý gibi, bir dizi teknik araç tanýttýk. Gelecek bölümlerde ele alýnacak olan tüm teknik yaklaþýmlar þu ya da bu biçimde bu kavramlarý kullanýrlar. Þimdi, bu kavramlar hakkýnda daha geniþ bilgi sahibi olarak, fiyat modellerinin incelemesine geçebiliriz.
* Bu konuyu daha iyi açýklayabilmek için, henüz Türkiye’de yaygýn biçimde yer almasa da “future” (vadeli) piyasalarda yapýlan iþlemlerden bir senaryo oluþturacaðýz.
