5. BÖLÜM
ANA TERSÝNE-DÖNÜÞ MODELLERÝ
GÝRÝÞ
Þu ana kadar, bugün hemen tüm trend-takipçisi çalýþmalarýn temeli olan Dow Kuramý’na deðindik. Direnç, destek ve trend çizgileri gibi, trendin temel kavramlarýný inceledik. Þimdi bir sonraki adýmý atmaya, grafik modellerini incelemeye hazýrýz. Bu modellerin daha önce incelediðimiz kavramlar üzerinde yükseldiði hemen görülecektir.
Daha önceki bölümde, bir dizi yükselen ya da düþen tepeler ve tabanlar olarak bir trend tarifi yapmýþtýk. Yükselen tabanlar ve tepeler bir yukarý-trend’i, düþen tabanlar ve tepeler ise bir aþaðý-trend’i anlatýyordu. Piyasalarýn belli bir süre yatay da hareket edebilecekleri de vurgulanmýþtý.
Önümüzdeki bölümlerde, bu yatay piyasa hareketi dönemleri üzerinde duracaðýz.
Trenddeki deðiþikliklerin çoðunluðunun çoðu zaman beklenmedik olaylar olduðunu kabul etmek yanlýþ olacaktýr. Gerçek þu ki, trenddeki önemli deðiþikliklerin genellikle bir geçiþ dönemine ihtiyaçlarý vardýr. Problem þuradadýr ki, bu geçiþ dönemleri her zaman bir trend dönüþümünün sinyali deðildirler. Bu geçiþ dönemleri bazen, trendin hareketine devam etmeden önce, bir erteleme ya da duraklamaya iþaret eder.
Bu geçiþ dönemleri bizi, fiyat modelleri konusu hakkýnda soru sormaya iter. Fiyat modelleri nedir? Fiyat modelleri, deðiþik kategoriler içinde sýnýflandýrdýðýmýz ve tahmin deðeri taþýyan, fiyat grafiklerinde görülebilen resimler ya da formasyonlardýr.
FÝYAT MODELLERÝNÝN ÝKÝ TÝPÝ: TERSÝNE-DÖNÜÞ MODELÝ ve SÜREKLÝLÝK MODELÝ
Fiyat modellerinin iki ana kategorisi vardýr: tersine-dönüþ modeli ve süreklilik modeli. Bu isimlerin kendilerinin ima ettiði gibi, tersine-dönüþ modelleri, trendde önemli bir tersine-dönüþ ortaya çýkýyor olduðuna iþaret ederler. Diðer tarafta süreklilik modelleri, var olan trend kendi orijinal hareketini devam ettirmeden önce, piyasanýn kýsa vade içinde aþýrý alýnmýþ ya da aþýrý satýlmýþ durumunu düzeltmek üzere, yalnýzca bir süre için duraksamasýný anlatýr. Burada ustalýk, fiyat modeli formasyonunun oluþmasý sýrasýnda, olabildiðince erken bir dönemde, iki tip fiyat modeli arasýndaki ayrýmý yapabilmektedir.
Bu bölümde, en çok kullanýlan 5 ana tersine-dönüþ modelini -baþ ve omuzlar, üçlü tepe ve taban, ikili tepe ve taban, çivi (ya da V) tepe ve tabanlarý, fincan modeli- inceleyeceðiz. Fiyat formasyonunun kendisini ve fiyat formasyonunun grafikteki oluþumunu ve nasýl tanýnabileceðini inceleyeceðiz. Daha sonra da diðer önemli düþüncelere, hacim modeli ve ölçüm sorununa deðineceðiz.
Bütün bu fiyat modellerinde hacim, önemli bir onaylayýcý (destekleyici) rol oynar. Kuþkulu durumlarda (çoðu zaman pek çok kuþku vardýr), fiyat grafiðinin yanýnda hacim modelinin incelenmesi, fiyat modeline güvenilip güvenilemeyeceði konusunda karar verici bir etken olabilir.
Bunun yanýnda hemen tüm fiyat modellerinin, teknik analizcinin minimum fiyat hedeflerini belirleyebilmesi için, belli ölçüm teknikleri vardýr. Bu fiyat hedefleri, daha sonraki fiyat hareketinin uzunluðunun yalnýzca yaklaþýk deðerleri olsalar da, yatýrýmcýya risk-getiri oranýný belirleyebilmesi açýsýndan yardýmcý olurlar.
Gelecek bölümde, modellerin ikinci bir kategorisini, süreklilik modelinin çeþitli biçimlerini (üçgen, bayrak, flama, takoz ve dikdörtgen) inceleyeceðiz. Bu modeller genellikle bir trendin tersine dönüþünden çok, var olan trenddeki bir duraksamayý yansýtýrlar ve orta ya da az derecede önemlidirler.
Bütün Tersine Dönüþ Modellerinde Ortak Olan Temel Noktalar
Ana tersine-dönüþ modellerinin teker teker tartýþmasýna baþlamadan önce, tüm tersine-dönüþ modellerinde ortak olan birkaç temel noktayý sýralayalým.
1. Herhangi bir tersine-dönüþ modelinin ilk koþulu, öncül bir trendin var olmasýdýr.
2. Yaklaþmýþ olan trend dönüþünün ilk sinyali genellikle önemli bir trend çizgisinin kýrýlmasýdýr.
3. Fiyat modeli ne kadar geniþse, daha sonraki hareket o derece büyük olur.
4. Tepede oluþan fiyat modelleri, tabanda oluþan fiyat modellerine göre daha kýsa sürelidirler.
5. Tabanda oluþan fiyat modellerinde fiyat aralýklarý dardýr ve bu modeller daha uzun zamanda oluþurlar.
6. Ýþlem hacminin önemi, tepede oluþan fiyat modellerinde daha fazladýr.
Yukarýda sýralananlarý þimdi tek tek inceleyelim.
Herhangi bir tersine-dönüþ modeli için, ana bir trendin varlýðý önemli bir öncüldür. Bir baþka deyiþle, piyasanýn tersine döndürebileceði bir þeyleri olmalýdýr. Grafik üzerinde bazen, tersine-dönüþ modellerinden birine benzeyen bir formasyon oluþur. Ancak eðer o model oluþmadan önce bir trend yok idi ise, tersine döndürülecek bir þey yok demektir ve o model kuþkulu bir modeldir. Belli fiyat modellerinin trend içinde nerede buluþtuðunun bilinmesi fiyat modelini tanýmlayabilmekte önemli bir rol oynar.
Tersine döndürülecek olan öncül bir trendin olmasý ayný zamanda ölçüm için de gereklidir. Daha önce de deðindiðimiz gibi, ölçüm tekniklerinin hemen tamamý yalnýzca minimum fiyat hedeflerini verirler. Maksimum fiyat hedefi ise, önceki hareketin toplam uzunluðu kadardýr. Eðer ana bir boða piyasasý ortaya çýkmýþsa ve ana bir tepe formasyonu oluþmuþsa, potansiyel bir aþaðý doðru hareketin maksimum uzunluðu boða piyasasýnýn %100 geri çekilmesi kadar olur ya da bir baþka deyiþle baþlanýlan noktaya geri dönülür.
Önemli Trend Çizgilerinin Kýrýlmasý
Yakýn zamandaki bir trend dönüþümünün ilk sinyali genellikle önemli bir trend çizgisinin kýrýlmasýdýr. Ancak, ana bir trend çizgisinin kýrýlýþý zorunlu olarak bir trend dönüþünün sinyali deðildir. Bu durum yalnýzca trenddeki bir deðiþikliðin sinyalidir. Bir ana yukarý-trend çizgisinin kýrýlmasý, yatay bir fiyat modelinin baþlangýcýna iþaret edebilir. Bu durum ilerideki bölümlerde süreklilik ya da erteleme formasyonu biçimlerinde incelenecektir. Ana bir trend çizgisinin kýrýlmasý bazen fiyat modelinin tamamlanýþý ile ayný zamana rastlar.
Fiyat Modeli Ne Kadar Geniþ Ýse Daha Sonraki Hareket O Derece Büyük Olur
Burada kullandýðýmýz "geniþ" sözcüðü, fiyat modelinin yüksekliðini ve enini anlatýr. Yükseklik, fiyat modelinin hareketliliðini ölçer. Geniþlik ise, fiyat modelinin oluþmasý ve tamamlanmasý sürecinde geçen süredir. Fiyat modelinin boyutlarý ne kadar büyük olursa -bu demektir ki, fiyat modeli içindeki fiyat dalgalarý ne kadar geniþ olursa ve formasyonun oluþmasý ne kadar uzun sürerse- fiyat modeli daha önemli bir hale gelir ve gelecekte bir fiyat hareketinin ortaya çýkmasý daha büyük ihtimal taþýr.
Gerçekte, önümüzdeki bölümlerdeki ölçüm teknikleri, fiyat modelinin yüksekliði ile ilgilidir. Bu yöntem, düþey ölçüm teknikleri kullanan çubuk grafiklerde daha çok kullanýlýr. Nokta ve þekil grafikleri ise, fiyat modelinin yatay geniþliðinin ölçümüyle ilgilenir. Nokta ve þekil grafikleri, tepenin ya da tabanýn geniþliði ve daha sonraki fiyat hedefi arasýnda hemen hemen bire bir iliþki olduðunu varsayan "sayma" diye bilinen bir teknik kullanýr.
Zirve ve Tabanlar Arasýndaki Farklýlýklar
Tepede oluþan fiyat modelleri, tabanda oluþan fiyat modellerine göre daha hareketlidirler ve daha kýsa sürelidirler. Tepede oluþan fiyat dalgalanmalarý da daha geniþ ve daha þiddetlidir. Tepelerin oluþmasý genellikle daha kýsa sürede gerçekleþir. Tabanlar ise genellikle daha dar fiyat hareketlerine sahiptirler fakat oluþmalarý daha uzun sürer. Bu nedenle, piyasanýn tepelerini yakalayabilmek tabanlarý yakalayabilmekten daha zordur.
Ýþlem Hacminin Önemi Zirvede Oluþan Fiyat Modellerinde Daha Fazladýr
Ýþlem hacmi piyasanýn trendi yönünde artar ve tüm fiyat modellerinin tamamlanmasýnda önemli bir onaylayýcý etken olur. Her fiyat modelinin tamamlanýþýna, iþlem hacmindeki dikkat çekici bir artýþ eþlik etmelidir.
Baþ ve Omuzlar TERSÝNE-DÖNÜÞ MODELÝ
Tüm ana tersine-dönüþ modelleri içinde en çok bilinen ve en güvenilir olan bu formasyonu þimdi yakýndan inceleyelim. Bu model üzerinde uzunca duracaðýz çünkü bu model önemli olduðu kadar ilgilendiðimiz konularýn pek çok ayrýntýlarýný da açýklar. Diðer tersine-dönüþ modellerinin hemen hepsi baþ ve omuzlar modelinin varyasyonudurlar.
Bir ana yukarý-trend’de, bir dizi yükselen tepe ve tabanlarýn momentum kaybetmeye baþladýðý bir durumu düþünelim. Bu süre içinde arz ve talep nispeten denge içindedir. Bu daðýtma aþamasý tamamlanýnca, yatay hareketin tabanýndaki destek seviyeleri kýrýlýr ve yeni bir aþaðý-trend ortaya çýkar.
Bu durumun, tepede oluþmuþ olan bir baþ ve omuzlar formasyonunda nasýl göründüðüne bakalým (Bkz. Þekil: 5-1a ve b). A noktasýnda, yukarý-trend henüz bir tepenin oluþtuðuna dair bir sinyal vermeden yol almaktadýr. Fiyat daha yüksek yeni tepeler oluþturdukça iþlem hacmi de artmaktadýr ki, bu normaldir. B noktasýna doðru oluþan düzeltme dalgasý sýrasýndaki iþlem hacmi düþmüþtür ki bu da beklenen þekildedir. C noktasýnda, dikkatli bir analizci A'ya doðru olan dalga sýrasýnda gerçekleþen iþlem hacminin bir önceki dalgaya göre daha az olduðunu fark etmiþ olabilir. Bu durum kendi içinde çok önemli olmamakla birlikte, analizcinin kafasýnda yeþil bir ýþýk yakar.
Þekil 5.1a Þekilde baþ ve omuzlar modeli görülüyor. Bu modelin tabanda oluþan biçimi zirvede oluþan biçiminin aynada yansýmasý gibidir. Önem taþýyan tek farklýlýk, modelin ikinci yarýsýnda iþlem hacmi modelinde ortaya çýkan farklýlýktýr. Bu modelde, baþ’dan yukarýya doðru olan hareket sýrasýndaki iþlem hacmi daha yüksek olmalýdýr ve omuz çizgisinin kýrýlýþýnda iþlem hacminde patlama görülmelidir. Omuz çizgisi kýrýldýktan sonra omuz çizgisine doðru bir geri dönüþ hareketine bu modelde çok daha sýk rastlanýr.
Daha sonra fiyatlar D noktasýna doðru düþmeye baþlar. Düþüþ daha önceki tepe olan A noktasýndan daha aþaðýda bir yerlere kadar sürer. Bir yukarý-trend’de geçilmiþ olan bir tepenin daha sonraki düzeltmelerde destek seviyesi olduðunu anýmsayalým. A noktasýnýn altýna düþülmesi ve neredeyse, bir önceki düzeltmenin tabaný olan B noktasýna kadar gerilenmesi yukarý-trend’de bir þeylerin yanlýþ gidiyor olduðuna iliþkin bir diðer uyarýdýr.
Piyasa yeniden E noktasýna doðru bir çýkýþ baþlatýr ve bu kez daha da düþük iþlem hacmi ile C noktasýndaki önceki tepeye eriþemez. Bir yukarý-trend’in sürebilmesi için her bir yüksek noktasýný kendisinden bir önceki yüksek noktayý geçebilmesi gerekir. E noktasýna doðru olan çýkýþýn bir önceki tepe olan C noktasýna eriþmemiþ oluþu, yeni bir aþaðý-trend için gerekli olan koþullarýn yarýlanmasýnýn saðlanmýþ olmasýdýr (düþen tepeler).
Zaten, ana trend çizgisinin (1 çizgisi) çoktan kýrýlmýþ oluþu da bir diðer tehlikeli sinyaldir. Fakat tüm bu uyarýlara karþýn, bu noktada tüm bilebileceðimiz þey, trendin yukarý-trend’den yatay trende deðiþmiþ olduðudur.
Boyun Çizgisinin Kýrýlmasý Modeli Tamamlar
Artýk þimdi son iki tabanlarý birleþtiren (B ve D noktalarý) bir trend çizgisi {boyun çizgisi (2 çizgisi)} çizebiliriz. Bu çizgi tepelerde genellikle hafifçe yukarýya doðru eðimli olur (bazen yatay bir çizgidir, nadiren de aþaðý doðru eðimlidir). Tepede oluþan baþ ve omuzlar formasyonunu tanýyabilmenin en önemli göstergesi boyun çizgisinin altýnda gerçekleþen bir kapanýþtýr. Böylelikle B ve D tabanlarý birleþtirilerek çizilmiþ olan trend çizgisi ve D noktasýndaki destek kýrýlmýþ olur ve yine böylelikle yeni bir aþaðý-trend için gerekli olan düþen tepe ve tabanlar da ortaya çýkmýþ olur. Þimdi, C, D, E ve F noktalarýnýn oluþturduðu tepe ve tabanlar yardýmýyla yeni aþaðý-trend’i tanýyabiliriz. Boyun çizgisinin kýrýlýþý sýrasýnda iþlem hacmi artar.
Þekil 5.1b Pimaþ’ýn grafiðinde tepede ortaya çýkmýþ olan bir baþ ve omuzlar modeli görülüyor.
Boyun çizgisi kýrýldýktan sonra çoðunlukla, D noktasýna ya da boyun çizgisine kadar süren bir geriye dönüþ hareketi yaþanýr (Þekil 5.1a’daki G noktasý). Geriye dönüþ hareketi her zaman oluþmayabilir ya da boyun çizgisine kadar sürmeyebilir. Boyun çizgisinin kýrýlýþý sýrasýnda gerçekleþen iþlem hacmi yüksek olur ise, bu durumda bir geriye dönüþ hareketine daha az rastlanýr. Eðer boyun çizgisi düþük iþlem hacmi ile kýrýlýrsa muhtemelen bir geriye dönüþ hareketi gerçekleþir ancak, geriye dönüþ hareketi sýrasýnda iþlem hacmi düþük þekilde seyreder ve daha sonra bunu takip eden aþaðý-trend sürecindeki iþlem hacmi dikkati çekecek þekilde yüksek olur.
Bir tepede oluþan bir baþ ve omuzlar modelinin temel bileþenlerini yeniden gözden geçirelim.
1. Bir yukarý-trend,
2. Yüksek iþlem hacmiyle oluþan bir sol omuz (A noktasý) ve bunu takip eden B noktasýndaki düzeltme tabaný,
3. Yeni bir yüksek tepe fakat düþük iþlem hacmi (C noktasý),
4. Daha önceki tepenin (A noktasýndaki) daha aþaðýlarýna, bir önceki tabana (D noktasýna) kadar yaklaþan bir düþüþ,
5. Baþ’ýn tepesine (C noktasý) eriþemeyen, oldukça düþük iþlem hacmiyle üçüncü bir çýkýþ hareketi (E noktasý),
6. Boyun çizgisinin altýnda gerçekleþen bir kapanýþ,
7. Boyun çizgisine doðru bir geriye dönüþ hareketi (G noktasý) ve bunu takip eden yeni düþük deðerler.
Tanýmladýðýmýz üç tepede görülen nedir?
Orta tepe (baþ) her iki omuzdan (A ve E noktalarý) bir miktar daha yukarýdadýr. Ancak model, boyun çizgisi kapanýþ fiyatý temelinde kýrýlmadýkça tamamlanmýþ olmaz. Burada yine %3'lük geçiþ ölçütü (ya da bu ölçütün baþka biçimleri) ya da omuz çizgisinin altýnda iki gün üst üste kapanýþ gerçekleþmesi (iki gün kuralý), boyun çizgisinin kýrýlmýþ olmasý konusunda onaylayýcý ek iþaretler olarak kullanýlabilir. Fakat yine de, aþaðý-trend ortaya çýkýncaya kadar, modelin gerçekten bir baþ ve omuzlar formasyonu olmamasý ve yukarý-trend’in bir yerlerde hareketini sürdürmesi ihtimali her zaman vardýr.
Bütün fiyat modellerinde olduðu gibi, yukarý-trend’in tepesinde oluþan baþ ve omuzlar modelinin geliþiminde de iþlem hacminin önemli bir rolü vardýr. Genel bir kural olarak, ikinci tepenin (baþ) oluþumundaki iþlem hacmi, sol omuzun oluþumundaki iþlem hacmine göre daha düþüktür. Bu tam bir gereklilik deðilse de, erken bir sinyal olmasý açýsýndan önemlidir. En önemli iþlem hacmi sinyali, üçüncü tepenin (sað omuzun) oluþmasý sýrasýnda ortaya çýkar. Ýþlem hacmi sað omuzda, önceki iki tepeden dikkati çekecek þekilde daha az olmalýdýr. Ýþlem hacmi boyun çizgisinin kýrýlýþý sýrasýnda artar, geriye dönüþ hareketi sýrasýnda azalýr ve geriye dönüþ hareketinin tamamlanmasý ile yeniden artar.
Daha önce de deðindiðimiz gibi iþlem hacmi, piyasanýn tepelerinde fazla önemli deðildir. Fakat bazý durumlarda, eðer yeni ortaya çýkmýþ olan aþaðý-trend sürme eðilimindeyse iþlem hacmi de artmaya baþlar. Ýþlem hacmi kýsaca üzerinde durulmasý gereken bir konu olarak, piyasanýn tabanlarýnda daha belirleyici bir rol oynar. Buna geçmeden önce, baþ ve omuzlar modelinin ölçüm teknikleri üzerinde duralým.
Bir fiyat hedefini belirleyebilmenin yöntemi, fiyat modelinin yüksekliðine dayanýr. Önce "baþ"dan (C noktasý) omuz çizgisine kadar olan düþey mesafe ölçülür ve bu mesafe boyun çizgisinin kýrýldýðý noktadan aþaðý doðru uzatýlarak fiyatýn düþüþ hedefi bulunur. Örneðin; "baþ"ýn üst noktasýnýn 100'de ve omuz çizgisinin 80'de bulunduðunu kabul edelim. Bu þekilde düþey mesafe 100-80=20 olacaktýr. Omuz çizgisinin kýrýldýðý yerden aþaðý doðru bu 20 birim ölçülür. Eðer þekil 5-a'daki boyun çizgisi, kýrýldýðý zaman 82'de bulunuyor olsaydý o zaman aþaðý doðru fiyat hedefi 82-20=62 olacaktý.
Ayný ölçüm için daha kolay bir teknik, düþüþün ilk dalgasýnýn (C ve D noktalarý) ölçülmesi ve bu deðerin 2 ile çarpýlmasý, da kullanýlabilir. Bu iki teknikten hangisi kullanýlýrsa kullanýlsýn, bu modelin yüksekliði ne kadar büyük olursa, fiyat hedefi de o kadar büyük olur. Þu artýk görülüyor ki, fiyat boyun çizgisinin üzerinde hangi yüksekliðe çýkmýþ ise, boyun çizgisinin altýnda da ayný mesafede yol alýr. Fiyat modelleri hakkýnda yapacaðýmýz incelemelerde görülecektir ki, çubuk grafiklerinin hemen tüm fiyat hedefleri, çeþitli modellerin yüksekliðine ya da hareketliliðine dayanýr.
Modelin yüksekliðini ölçerek, bu uzunluðun bir kopuþ noktasýndan izdüþümünü almayý sürekli olarak tekrarlayacaðýz.
Þunu daima hatýrlamakta yarar var ki, ölçülen fiyat hedefi yalnýzca minimum hedeftir. Fiyatlar çoðu zaman bu minimum hedeflerden daha ilerilere giderler. Ancak minimum hedefi bilebilmek, piyasada pozisyon açmak ya da kapatmak için yeterli potansiyel olup olmadýðýný önceden belirleyebilmekte yararlýdýr. Eðer piyasa minimum fiyat hedefini geçerek yoluna devam ederse, bu da pastanýn kremasý olur. Maksimum fiyat hedefi ise, bir önceki hareketin bütününün boyu kadardýr. Eðer önceki boða piyasasý 30'dan 100'e gitmiþ ise, o zaman, bir zirvede ortaya çýkmýþ olan fiyat modelinden aþaðý doðru maksimum fiyat hedefi, yukarý hareketin tümünün 30'a kadar geri alýnmasý olacaktýr.
Fiyat Hedeflerinin Düzenlenmesi
Fiyat hedefleri bulunmaya çalýþýlýrken bir dizi baþka etken de hesaba katýlmalýdýr. Yukarýda incelediðimiz, tepede oluþan baþ ve omuzlar formasyonunun ve diðer fiyat modellerinin ölçüm teknikleri yalnýzca ilk adýmdýr. Hesaba katýlmasý gereken diðer bir çok teknik etken vardýr. Örneðin; önceki yukarý hareket sýrasýnda, düzeltme hareketlerinin tabanlarý olarak belirgin destek seviyeleri nerelerdir? Düzeltme hareketleri genellikle bu noktalarda dururlar. Yüzde geri çekilmeler nelerdir? Maksimum geri çekilme hedefi önceki yukarý hareketin %100 geri çekilmesidir. Fakat acaba, %50 ve %66 geri çekilme seviyeleri nelerdir? Bu seviyeler piyasaya genellikle önemli destek saðlayan seviyelerdir. Geri kalmýþ anlamlý fiyat boþluklarý var mý? Fiyat boþluklarý da düzeltmeler de destek alanlarýdýr. Çizilebilen uzun dönemli trend çizgileri var mý? Teknik analizci, fiyat modellerinin fiyat hedeflerini belirlemeye çalýþýrken baþka teknik araçlarý deðerlendirmelidir. Örneðin, aþaðý doðru bir fiyat ölçümünün 30'a kadar bir fiyat hedefi varsa ve ayný zamanda 32'de belirgin bir destek seviyesi de varsa, bu durumda teknik analizci, aþaðý doðru fiyat ölçümünü 30 yerine 32 olarak belirleyebilme konusunda dikkatli olmalýdýr. Genel bir kural olarak; fiyat hedefinin ölçümü ve belirgin bir destek ya da direnç seviyesi arasýnda açýkça bir farklýlýk ortaya çýkarsa, fiyat hedefini destek ya da direnç seviyesi olarak belirlemek çoðu zaman daha güvenlidir. Teknik analizcinin elinde bir çok deðiþik teknik araç vardýr. Usta teknik analizci, bütün bu teknik araçlarý uyumlu bir þekilde birleþtirerek yerli yerinde kullanabilmelidir.
Piyasanýn tabanýnda oluþan baþ ve omuzlar modeli, ya da bazen anýldýðý þekliyle "ters baþ ve omuzlar" modeli, tepede oluþan baþ ve omuzlar modelinin tam bir aynadaki görünümü gibidir. Þekil 5.2-a'da görüldüðü gibi, iki omuza göre daha aþaðýda oluþan baþ ile birlikte üç ayrý taban vardýr. Modelin tamamlanmasý için yine omuz çizgisinin üzerinde bir kapanýþ gerekir ve ölçüm teknikleri de aynýdýr. Tabandaki baþ ve omuzlarýn küçük bir farklýlýðý, yukarý doðru kopuþ olmadan önce omuz çizgisine doðru bir geri dönüþ hareketinin daha sýkça görülmesidir.
Þekil 5.2a Ters baþ ve omuzlar modeli örneði görülüyor. Bu modelin tabanda oluþan biçimi, tepede oluþan biçiminin aynada yansýmasý gibidir. Önem taþýyan tek farklýlýk, modelin oluþumunun ikinci yarýsýnda iþlem hacmi modelinde ortaya çýkan farklýlýktýr. Bu modelde, baþ’dan yukarýya doðru olan hareket sýrasýndaki iþlem hacmi daha yüksek olmalýdýr ve omuz çizgisinin kýrýlmasý sýrasýnda iþlem hacminde patlama görülmelidir. Omuz çizgisi kýrýldýktan sonra, omuz çizgisine doðru bir geri dönüþ hareketine bu modelde çok daha sýk rastlanýr.
Tabanda ve tepede oluþan modeller arasýndaki en önemli farklýlýk, iþlem hacminin seyrinde görülen farklýlýktýr. Tabandaki baþ ve omuzlar formasyonunun tamamlanmasýnda ve tanýmlanmasýnda iþlem hacmi çok daha kritik bir rol oynar. Daha önce de söylediðimiz gibi piyasalar atalet içinde olma eðilimindedirler. Piyasalar tabanlarda, yeni bir boða piyasasý baþlatabilmek için, alým baskýsýnda (yüksek iþlem hacmi) önemli bir artýþa gereksinme duyarlar.
Þekil 5.2b Rant Finansal Kiralama’nýn grafiðinde, tabanda ortaya çýkmýþ olan bir baþ ve omuzlar formasyonu görülüyor. Fiyatlar önce en az fiyat hedefi kadar bir yükseliþ göstermiþ, bir ay kadar yatay hareket ettikten sonra, en az fiyat hedefini de geçerek yükseliþini sürdürmüþtür.
Bu farklýlýðý piyasanýn yerçekimi kanununa karþý çýkýþý olarak düþünebiliriz. Bir cismi býrakýrsak cismin baþka hiç bir güç gerektirmeden hýzla yere düþtüðünü biliriz. Ancak, bir þeyi kaldýrmak daha farklý bir þeydir ve böyle bir iþ için bizim tarafýmýzdan bir güç harcamasý gerekir. Koþulacak yol üzerinde tepelerin olduðu bir yarýþta harcanan gücü düþünün. Tepeden aþaðý indiðimiz sürece tepelerin üzerinde koþmak kolaydýr. Yarýþýn sizin dayanma gücünüzü ölçen bölümü tepelere týrmanma bölümüdür.
Talebin olmayýþý ya da alým yönünde bir isteðin olmayýþý piyasanýn aþaðý gitmesi için yeterlidir fakat durgunluk içindeki bir piyasa yukarýya gidemez. Fiyatlar yalnýzca talep arzý geçtiði zaman ve alýcýlarýn satýcýlara göre daha baskýn olduðu zaman yükselir.
Fiyat modelinin ilk yarým bölümü için iþlem hacmi modeli tabanda ve tepede birbirine çok benzerdir. Þöyle ki, baþýn oluþumundaki iþlem hacmi sol omuzun oluþumundaki iþlem hacminden biraz daha azdýr. Baþ’dan yukarý doðru olan hareket yalnýzca iþlem hacminin artýþý olarak kalmayýp sol omuzdan yükseliþte gerçekleþen iþlem hacmini de genellikle geçer. Sað omuzun tabanýndaki iþlem hacmi oldukça düþüktür. Kritik nokta fiyatýn omuz çizgisine doðru yükseliþinde ortaya çýkar. Eðer boyun çizgisinin kýrýlýþý gerçek bir kýrýlýþ ise, bunun sinyaline iþlem hacmindeki þiddetli bir artýþ eþlik etmelidir.
Bu nokta, tabanlarýn tepelerden en çok ayrýldýðý noktadýr. Tabanda, taban modelinin tamamlanýþýnda yüksek iþlem hacmi mutlak olarak önemli bir yapý taþýdýr. Geri dönüþ hareketi tepelere oranla tabanlarda daha çok ortaya çýkar ve düþük iþlem hacmi ile oluþur. Bunun devamý olarak, yeni yukarý-trend yüksek iþlem hacmiyle sürer. Tabandaki ölçüm tekniði tepedeki ölçüm tekniðiyle aynýdýr.
Tepedeki omuz çizgisi genellikle hafifçe yukarý doðru bir eðim taþýr. Ancak bazen omuz çizgisi yatay bir çizgidir. Her iki durumda da ortaya büyük bir farklýlýk çýkmaz. Nadiren de boyun çizgisi aþaðý doðru bir eðim taþýr. Bu eðim piyasanýn güçsüzlüðünün bir sinyalidir ve çoðu zaman zayýf bir sað omuzla birleþir. Tabandaki modellerde, boyun çizgilerinin hemen tamamý aþaðý doðru bir eðim taþýr. Yukarý doðru eðimli bir boyun çizgisi güçlü bir piyasanýn iþaretidir.
KOMPLEKS BAÞ ve OMUZLAR MODELÝ
Baþ ve omuzlar modelinin bazen kompleks baþ ve omuzlar modeli denilen bir türü de oluþur. Bu modeller iki baþýn ya da ikili bir sol ya da sað omuzun ortaya çýktýðý modellerdir. Bu modellere çok sýkça rastlanmasa da, bunlarýn da geleceðin tahmininin yapýlmasý konusunda deðerleri vardýr. Bu konuda yararlý bir ipucu, simetriye doðru güçlü bir eðilimdir. Bu, bir tek sol omuzun genellikle bir tek sað omuza iþaret etmesi anlamýna gelir. Ýkili bir sol omuz, ikili bir sað omuz ihtimalini arttýrýr.
Þekil 5.3 Tabanda ortaya çýkmýþ olan bir baþ ve omuzlar modeli görülüyor. Teknik analizcilerin pek çoðu sað omuz (E) henüz oluþma aþamasýndayken pozisyon açarlar. C’den D noktasýna çýkýþýn 1/2’den 1/3’e kadar gerilemesi, kýsa vadeli bir destek ya da destek boþluðu, A noktasýndaki sol omuz seviyesine kadar olan bir düþüþ ya da kýsa dönemli aþaðý-trend çizgisinin (1 çizgisi) kýrýlmasý; bütün bunlarýn tümü piyasaya giriþ için erken fýrsatlar yaratýr.
BAÞARISIZ BAÞ ve OMUZLAR MODELÝ
Fiyatlar bir kere omuz çizgisine doðru yol aldýktan ve bir baþ ve omuzlar modeli tamamladýktan sonra, yeniden omuz çizgisinin altýna düþmemelidir. Bir tepede, omuz çizgisi aþaðýya doðru bir kere kýrýldýktan sonra, omuz çizgisinin üzerindeki daha sonraki bir kapanýþ, omuz çizgisinin kýrýlýþýnýn muhtemelen yanlýþ bir sinyal olduðunu ve baþarýsýz baþ ve omuzlar modeli denilen bir formasyonun oluþtuðunu gösterir. Bu tip bir model baþlangýçta klasik bir baþ ve omuzlar modeline benzer fakat bu modelin geliþiminin bir noktasýnda (omuz çizgisinin kýrýlmasýndan önce ya da hemen sonra) fiyatlar kendi asýl trendleri doðrultusundaki hareketlerine devam ederler.
Buradan iki önemli ders çýkar. Birincisi, grafik modellerinin hiç biri yanýlmaz deðildir. Grafik modelleri çoðu zaman yararlý olsa da bu, her zaman iþe yaradýklarý anlamýna gelmez. Ýkinci ders, teknik analizcinin, yaptýðý analizin yanlýþ olduðu konusundaki sinyallere karþý uyanýk olmasý gerektiðidir.
ERTELEME MODELÝ OLARAK Baþ ve Omuzlar MODELÝ
Bir diðer fiyat modeline geçmeden önce, baþ ve omuzlar modelinde incelenecek son bir konu daha kaldý. Baþ ve omuzlar modelini, ana tersine-dönüþ modelleri içinde en çok bilinen ve en çok güvenilen bir model olarak tartýþtýk. Fakat bilinmelidir ki bu formasyon, tersine-dönüþ modelinden çok erteleme modeli olarak rol oynar. Süreklilik modelleri üzerine bölüm 6'da söz edeceðiz.
ERTELEME MODELÝ OLARAK Baþ ve omuzlar MODELÝ
Bir diðer fiyat modeline geçmeden önce, baþ ve omuzlar modelinde incelenecek son bir konu daha kaldý. Baþ ve omuzlar modelini, ana tersine-dönüþ modelleri içinde en çok bilinen ve en çok güvenilen bir model olarak tartýþtýk. Fakat bilinmelidir ki bu formasyon, tersine-dönüþ modelinden çok erteleme modeli olarak rol oynar. Süreklilik modelleri üzerine bölüm 6'da söz edeceðiz.
Baþ ve omuzlar modelinde kullanýlan bütün uygulamalar ayný zamanda diðer tersine-dönüþ modellerinde de kullanýlýr (Bkz. Þekil 5.4a, b, c). Üçlü tepe ve taban, baþ ve omuzlar modelinin yalnýzca deðiþik bir biçimidir ve baþ ve omuzlar modeline göre çok daha nadiren ortaya çýkar. Üçlü tepe ya da tabanýn baþ ve omuzlardan temel farký, üç tepe ya da tabanýn hemen hemen ayný seviyede olmasýdýr (Bkz. Þekil 5.4a). Teknik analizciler çoðu zaman, bir tersine-dönüþ modelinin bir baþ ve omuzlar mý yoksa bir üçlü tepe mi olduðu konusunda kuþkuya düþerler. Bu tartýþma akademik bir tartýþmadýr çünkü her iki model de ayný þeyi ifade eder.
Tepede oluþan üçlü tepe modelinde iþlem hacmi her bir yeni tepe oluþumuna doðru azalma eðilimi taþýr ve kopuþ noktasýnda artar. Tepedeki üçlü tepe, tabanlardaki destek seviyeleri kýrýlmadýkça tamamlanmýþ olmaz. Bunun tersi olarak, tabandaki bir üçlü tabanýn tamamlanabilmesi için fiyatlar iki tepenin üzerindeki bir deðerden kapatmalýdýr. (Alternatif bir strateji olarak, en yakýn tepenin ya da tabanýn kýrýlmasý bir tersine-dönüþ sinyali olarak kullanýlabilir.) Tabanda oluþan formasyonun tamamlanýþýnda, fiyatýn yukarýya hareketinde gerçekleþen iþlem hacminin yüksek olmasý da temel önemdedir.
Þekil 5.4b Bir üçlü taban görülüyor. Bu model, bütün tabanlarýnýn ayný seviyede olmasýnýn dýþýnda baþ ve omuzlar modelinin benzeridir. Bu model yine, kopuþ sýrasýnda iþlem hacminin öneminin daha fazla olmasýnýn dýþýnda, bir üçlü zirvenin aynadaki görüntüsü gibidir.
Þekil 5.4c Bir üçlü taban görülüyor.
Ölçüm tekniði baþ ve omuzlar modeli ile aynýlýk taþýr ve modelin yüksekliði temellerine dayanýr. Fiyatlar genellikle kopuþ noktasýndan minimum mesafe olarak modelin yüksekliðine eþit bir ölçüde yol alýr. Kopuþ gerçekleþtikten sonra bir geri dönüþ hareketi de beklenilebilir. Üçlü tepe ya da taban, baþ ve omuzlar modelinin yalnýzca küçük bir varyasyonunu temsil ettiði için, burada bu model üzerinde daha fazla durmayacaðýz.
Daha genel bir tersine-dönüþ modeli, ikili tepe ya da tabanlardýr. Ýkili tepe baþ ve omuzlarla birlikte, en sýk görülen ve çok kolayca tanýnabilen bir formasyondur. (Bkz. Þekil 5.5a, b, c ve d). Þekil 5.5a ve 5.5b tepe ve tabanda oluþan ikili modelleri gösteriyor. Þekillerde de görüleceði gibi tepede oluþan formasyon "M" diye, tabanda oluþan "W" diye de adlandýrýlýr. Bir ikili tepenin genel karakteristikleri, baþ ve omuzlar ve üçlü tepenin genel karakteristiklerine, üç yerine iki tepenin oluþmasýnýn dýþýnda benzerdir. Ýþlem hacmi modeli de daha önce incelediðimiz modellere benzer þekildedir.
Bir yukarý-trend’de (Þekil 5.5a'da görüldüðü gibi), piyasa genellikle yüksek iþlem hacmiyle A noktasýnda yeni bir tepeye ulaþýr, daha sonra düþen iþlem hacmi ile B noktasýna doðru geriler. O ana kadar her þey normal bir yukarý-trend’de olduðu gibi sürmektedir. Ancak, C noktasýna doðru yeni bir hareket bir önceki A tepesini kapanýþ fiyatlarý temelinde geçemeden kalýr ve yeniden aþaðý doðru gerilemeye baþlar. Þu anda potansiyel bir ikili tepe oluþmuþtur. Burada "potansiyel" terimini kullandýk çünkü bütün tersine-dönüþ modellerinde olduðu gibi B noktasýnda oluþmuþ olan destek noktasý kapanýþ fiyatý temellerinde kýrýlýncaya dek tersine-dönüþ tamamlanmýþ sayýlmaz. Destek noktasý kýrýlýncaya kadar, fiyatlar yalnýzca bir yatay erteleme aþamasý içine girebilir ki, bu da orijinal yukarý-trend’in sürmesinin bir ön hazýrlýðýdýr
Þekil 5.5a Bir ikili tepe görülüyor. Bu model, her ikisi de (A ve C) yaklaþýk ayný seviyede olan iki tepeye sahiptir. Bu model yine, kopuþ sýrasýnda iþlem hacminin öneminin daha fazla olmasýnýn dýþýnda, bir üçlü zirvenin aynadaki görüntüsü gibidir
Þekil 5.5b Bir ikili taban örneði görülüyor. Ýkili taban ikili tepenin aynadaki yansýmasý gibidir. Yukarý doðru kopuþlarda iþlem hacminin önemi daha fazladýr. Kopuþ noktasýna doðru geri dönüþ hareketleri ikili tabanlarda daha çok görülür.
Tepede oluþan ideal ikili tepenin ayný fiyat seviyesinde belirgin iki tepe noktasý vardýr. Ýþlem hacmi, birinci tepe noktasý sýrasýnda yüksek ve ikinci tepe noktasýnda birinciye göre daha düþük olma eðilimi taþýr. Orta dip noktasý olan B noktasýnýn altýnda yüksek iþlem hacmi ile gerçekleþen bir kapanýþ, modeli tamamlar ve aþaðý doðru bir trend dönüþümünün sinyali olur. Aþaðý-trend yoluna devam etmeden önce kopuþ noktasýna doðru bir geri dönüþ hareketi de görülebilir.
Þekil 5.5c Sabah Yayýncýlýk’ýn grafiðinde bir ikili taban görülüyor.
Ýkili tepe için ölçüm tekniði, modelin yüksekliðinin kopuþ noktasýndan (B noktasýndaki orta dipin kýrýldýðý nokta) aþaðý doðru izdüþümdür. Bir baþka ölçüm, ilk aþaðý ayaðýn (A noktasýndan B noktasýna) yüksekliðinin ölçümü ve bu uzunluðun B noktasýndaki orta dipten aþaðý doðru izdüþümünün çizilmesidir. Tabandaki ölçümler aynýdýr, yalnýzca yönleri ters tarafadýr.
Þekil 5.5d Sabah Pazarlama’nýn grafiðinde, Mart-Nisan aylarýnda ortaya çýkmýþ olan bir zirve baþ ve omuzlar modeli görülüyor. Bu modelden kopuþ gerçekleþtikten sonra, fiyatýn minimum düþüþ hedefi kadar düþmüþ ve o hedefi bir miktar da geçmiþ olduðuna dikkat edelim. Mayýs-Haziran aylarýnda ters baþ ve omuzlar modelini andýran bir baþka model ortaya çýkmýþ, bu modeldeki kopuþtan sonra da minimum fiyat hedefi kadar yol alýnmýþtýr. Aðustos-Eylül aylarýnda ise, bir ikili-taban formasyonu oluþmuþtur.
Piyasa analizinin hemen bütün alanlarýnda olduðu gibi, gerçek yaþam örnekleri genellikle ideal olanýn varyasyonlarýdýr. Bazen iki tepe tam olarak ayný fiyat seviyesinde olmaz. Ýkinci tepe tam olarak birinci tepe seviyesine eriþememiþtir ki, bu çok problem yaratmaz. Bazý problemler yaratan þey, ikinci tepenin ilk tepeyi belli bir marjda geçmesidir. Bu açmazlarý çözebilmekte yardýmcý olmasý için bazý filtreler kullanmamýz gerekir.
Teknik analizcilerin pek çoðu, bir önceki tepede bulunan direnç seviyesinin yalnýzca gün içindeki bir fiyatla geçiliþini deðil, bu seviyenin üzerinde gerçekleþen bir kapanýþa ihtiyaç duyarlar. Ýkinci olarak, bir cins fiyat filtresi kullanýlabilir. Buna bir örnek, yüzde geçiþ ölçütüdür (1/100 ya da 3/100 gibi). Üçüncü olarak, iki günlük geçiþ kuralý bir zaman filtresi örneði olarak kullanýlabilir. Diðer bir deyiþle, geçerli bir geçiþ sinyali olarak, fiyatlar birinci tepenin en yüksek deðerinin üzerindeki bir deðerden iki gün üst üste kapanýþ gerçekleþtirmelidir.
Þekil 5.6a “Boða Tuzaðý” da denilen bir yanlýþ kopuþ örneði görülüyor. Bazen, ana yukarý-trend’in sonlarýna doðru, yukarýya doðru olan hareketin baþarýsýz kalmasýndan önce fiyatlar bir önceki zirveyi geçerler. Teknik analizciler bu tür yanlýþ sinyalleri azaltabilmek için çeþitli zaman ve fiyat filtreleri kullanýrlar. Bu tip modeller ikili-tepe olarak da adlandýrýlabilir.
Açýktýr ki bu filtreler kusursuz deðildir. Fakat, sýkça rastlanan yanlýþ sinyallerin sayýsýný azaltmada oldukça yardýmcý olurlar. Bu filtreler bazen yararlý, bazen de yararlý deðildirler. Bu durum piyasa içindeki yaþamýn bir olgusudur.
Þekil 5.6b Usaþ’ýn grafiðinde bir yanlýþ sinyal (boða tuzaðý) görülüyor. Fiyatlarýn zirvede bir önceki tepeyi geçerek bir yanlýþ sinyal vermiþ olduðuna dikkat edelim.
Bir boða piyasasýnýn, yönünü tersine çevirmeden önce, son dalgasýnýn bir yüksek deðer oluþturmasý olaðandýþý bir þey deðildir. Böyle bir durumda en son yukarý kopuþ bir "boða tuzaðý" olacaktýr (Bkz. Þekiller 5.6a ve b). Fakat, trend sinyallerinin çoðunun doðru sinyaller olduðunu bilmek bizi rahatlatýr. Böyle olmasa, trend-takipçisi sistemin bütünü tüm deðerini ve geçerliliðini kaybederdi.
"Ýkili Tepe" Terimi Çoðu Zaman Yanlýþ Kullanýlýr
"Ýkili tepe", "ikili taban" terimleri piyasalarda çoðu zaman yanlýþ kullanýlýr. Potansiyel ikili tepe ya da tabanlarýn pek çoðu baþka bir þeye dönüþür. Bunun nedeni fiyatlarýn bir önceki tabandan ya da bir önceki tepeden geri dönme yönündeki güçlü eðilimlerdir. Bu fiyat deðiþiklikleri doðal tepkilerdir ve kendileri bir tersine-dönüþ modeli oluþturmazlar. Bir tepede, ikili tepe oluþmadan önce fiyatýn bir önceki taban seviyesini gerçekten geçmiþ olmasý gerektiði unutulmamalýdýr.
Þekil 5.7a'da fiyatýn bir önceki A noktasý seviyesinden, C noktasýndan geri dönmüþ olduðuna dikkat edelim. Bu bir yukarý-trend’de son derece normal bir harekettir. Ancak bir çok teknik analizci bu durumu, fiyat bir önceki tepeyi geçmede baþarýsýz kalýr kalmaz hemen bir ikili tepe olarak tanýmlarlar. Þekil 5.7b ayný durumu bir aþaðý-trend’de gösteriyor. Bir teknik analizci için bir önceki tepe seviyesinden geriye dönüþ ya da bir önceki taban seviyesinden sýçrayýþ, var olan trendde yalnýzca geçici bir savrulma mý ya da tepede veya tabandaki bir ikili tersine-dönüþ modeli mi olduðunu belirleyebilmek oldukça güçtür. Teknik ihtimaller genellikle o andaki trendin sürmesi yönünde olduðu için bir pozisyon almadan önce modelin tamamlanmasýný beklemek çoðu zaman daha akýllýcadýr.
Zirve ve Tabanlar Arasýnda Kalan Zaman Dilimi Önemlidir.
Son olarak, modelin boyutu daima önemlidir. Ýki tepe arasýndaki zaman dilimi ne kadar uzun olursa ve modelin yüksekliði ne kadar büyük olursa tersine-dönüþ potansiyeli o kadar büyüktür. Bu, bütün grafik modelleri için doðrudur. Genel olarak tüm gerçek ikili tepe ya da tabanlar iki tepe ya da taban arasýnda en azýndan bir aylýk bir zaman dilimine sahiptirler. Bazý iki tepe ya da tabanýn oluþmasý iki ya da üç ay bile sürebilir. [Uzun dönemli grafiklerde (haftalýk ve aylýk grafikler) bu modeller bir kaç yýla uzayabilir]. Bu tartýþmalarda kullanýlan bütün örnekler piyasanýn tepelerini anlatýyordu. Okuyucu, bölümün baþýnda deðinilen bazý genel farklýlýklar dýþýnda tabanda oluþan formasyonlarýn tepede oluþan formasyonlarýn aynadaki bir yansýmasý olduðunu fark etmiþtir.
Þekil 5.7a Yukarý-trend’in kendi yönünü sürdürmeden önce bir önceki zirvesinden normal bir geriye dönüþ hareketi görülüyor. Bu, normal bir piyasa hareketidir ve bir ikili-tepe ile karýþtýrýlmamalýdýr. Ýkili tepe ancak B noktasýndaki destek kýrýldýðý zaman ortaya çýkmýþ olur.
Þekil 5.7b Bir önceki düþük seviyeden normal bir yukarý hareket örneði görülüyor. Bu, normal bir piyasa hareketidir ve ikili taban ile karýþtýrýlmamalýdýr. Fiyatlar bir önceki düþük seviyeden en azýndan bir kez normal olarak yukarý doðru sýçrama yapabilir ve bu da ilk anda bir ikili-tabaný düþündürür.
FÝNCAN FORMASYONU ya da YUVARLAK TEPE ve TABANLAR
Daha önce deðindiðimiz tersine-dönüþ modellerine göre bu model daha az rastlanan bir modeldir. Bu model, fincan, yuvarlak tepe ya da taban veya kase gibi isimlerle de adlandýrýlýr. Bu model trendde çok yavaþ ve aþamalý bir deðiþimi ifade eder. Þekil 5.8a ve b bu grafik modellerini gösteriyor.
Yukarýdan aþaðý ya da aþaðýdan yukarý olan aþamalý deðiþime dikkat edelim. Her bir grafiðin aþaðýsýnda gösterilen iþlem hacminin de kendi fincanýný oluþturma eðiliminde olduðuna da dikkat edelim. Tepelerde ya da tabanlarda piyasa aþamalý dönüþümü yaparken iþlem hacmi de azalmaya baþlar ve daha sonra, yeni yön ortaya çýkmaya baþlayýnca iþlem hacmi aþamalý olarak artar.
Þekil 5.8a Tepede ortaya çýkmýþ olan bir “fincan” örneði görülüyor. Yukarý-trend yukarýya doðru olan momentumunu yavaþ yavaþ kaybetmeye baþlar ve aþaðý doðru bir hareket ortaya çýkartýr. Ýþlem hacminin de kendi fincanýný oluþturduðuna dikkat edelim.
Bazen, tabanýn orta noktasýndan hemen sonra (bkz. Þekil 5.8b) çok yüksek bir iþlem hacmi ile fiyatlardaki ani bir artýþ ortaya çýkar. Fiyatlar daha sonra formasyon yönündeki hareketlerine devam ederler. Bazen tabanýn sonlarýna doðru bir platform ortaya çýkar, bunun arkasýndan yeni bir yukarý-trend var olur. Tabanda oluþan bir fincanda, orta noktanýn hemen ötesinde iþlem hacmindeki ani artýþa, fiyatlar yukarý doðru hareket ettikçe iþlem hacmindeki aþamalý artýþa, platformun oluþmasý sýrasýnda iþlem hacmindeki artýþa ve onu takip eden yukarý doðru kopuþtaki yüksek iþlem hacmine dikkat edelim.
Þekil 5.8b Bir taban fincaný örneði görülüyor. Burada yine iþlem hacminde de ortaya çýkan fincana dikkat edelim. Tabanýn orta noktasýnýn hemen ilerisinde bazen iþlem hacminde bir patlama görülür. Taban fincanlarýna tepe fincanlarýndan daha çok rastlanýr. Formasyonun saðýna doðru çoðunlukla bir platform ortaya çýkar. Taban, ya A noktasýndaki tepenin kýrýlmasýyla ya da B noktasýndaki platformdan yukarýya doðru bir kopuþla tamamlanmýþ olur.
Bir fincanýn ne zaman tamamlandýðýný söyleyebilmek çok zordur. Eðer A noktasýnda bir yukarý hareket oluþursa o zaman bir yukarý hareketin sürmesi bir boða sinyali olarak deðerlendirilebilir. Ýkinci bir ihtimal olarak platformdan yukarý doðru kopuþ, tabanýn tamamlanýþýnýn sinyali olarak kullanýlabilir.
Þekil 5.8c Köytaþ’ýn grafiðinde bir taban fincaný örneði görülüyor.
Bir taban fincan modeli için kesin bir ölçüm kuralý yoktur. Ancak teknik analizci, yeni trendin gücünü ölçmede kendisine yardýmcý olacak teknik araçlara sahiptir. Örneðin, önceki trendin boyutu önemlidir ve bu boyut analizciye, geriye alýnacak olan fiyat hareketinin ne ölçüde olacaðý konusunda bazý fikirler verir. Fincan modelinin oluþmasý sýrasýnda geçen süre de önemlidir. Modelin oluþma süresi ne kadar uzun olursa, daha sonraki bir hareket potansiyeli de o kadar büyük olur. Birkaçýný söylemek gerekirse teknik analizci, daha önceki destek ve direnç seviyeleri, yüzde geri almalar, fiyat boþluklarý, uzun dönemli trend çizgileri gibi hesaba katmasý gereken diðer araçlara da sahiptir.
Daha önce deðindiðimiz gibi, fincan modeline çok sýkça rastlanmaz. Burada tabanda oluþan fincan modeli üzerinde daha çok durulmasýnýn nedeni, fincan modelinin genellikle piyasanýn tabanlarýnda oluþmasýdýr.
En son inceleyeceðimiz tersine-dönüþ modeli, oluþumu sýrasýnda tanýmlanmasý en güç olan fakat nadir olarak da olsa karþýlaþýlan bir model olan V veya çivi formasyonudur. Gerçekte tabanda veya tepede oluþan V formasyonunu (veya çivi) tanýmlayabilmek çok güçtür. Çünkü bu formasyon gerçekte bir model deðildir. Ýncelediðimiz bütün tersine-dönüþ modelleri trend içinde aþamalý bir deðiþim süreci izlerler. Var olan trend arz ve talep güçlerinin nispi bir dengeye ulaþtýðý bir noktaya kadar aþamalý olarak yavaþlar ve alýcýlar ve satýcýlar arasýnda, bu trendin sürecek mi yoksa tersine mi dönecek olduðunu belirleyen bir savaþ kopar.
Fiyatlar bir süre yatay bir hareket içine girerler ki bu arada analizci, piyasanýn hareketini incelemeye ve piyasanýn gelecekteki yönü konusunda ip uçlarý yakalayabilmeye vakit bulur. Bu süreçte fiyatlarýn bir geçiþ aþamasýnda olduðu söylenir. Tersine-dönüþ modellerinin hemen hepsi için var olan durum budur.
Bununla birlikte V modeli, piyasanýn aþamalý þekilde yön deðiþtirme eðiliminden kökten bir farklýlýðý temsil eder. Bu, küçük bir sinyalle ya da hiç bir sinyal vermeden trendin aniden tersine dönüþüdür. Bunu, aksi yönde ani ve hýzlý bir hareket takip eder. V modeli, model olmayan bir modeldir çünkü, ortaya çýktýktan sonra model olduðu anlaþýlabilen bir model olamaz. Çoðu zaman bu hareketler, anahtar tersine-dönüþ günleri ya da ada tersine-dönüþleri (bkz. 4. Bölüm) olarak belirlenirler. Bu durumda analizci bu modelleri, modellerin oluþumu sýrasýnda önceden tahmin edebilmek, tanýmlayabilmek (ya da en azýndan kuþkulanmak) ve uygun tutumu alabilmek için ne yapabilir? Bu sorularý yanýtlayabilmek için, tepede oluþan bir V modeline daha yakýndan bakalým (bkz. Þekil 5.9a, b ve c).
Þekil 5.9a Tepedeki bir V ya da çivi örneði görülüyor. Modelin bu biçimi genellikle piyasanýn yukarýya doðru aþýrý derecede yol almýþ olduðu hýzlý bir boða trendinden sonra ortaya çýkar. Geriye dönüþ çoðunlukla bir anahtar tersine dönüþ günü ya da bir ada dönüþüyle gerçekleþir. Piyasa bir boþluða düþmüþcesine aniden yön deðiþtirir
Þekil 5.9b Tabandaki bir V ya da çivi formasyonu örneði görülüyor. Aþaðý-trend hiç bir geçiþ zamaný ve fýrsatý tanýmadan hýzla bir yukarý-trend’e döner. Çivi formasyonu muhtemelen belirlenebilmesi en güç olan fiyat modelidir.
Ýlk olarak, öncül bir trend vardýr. Bu öncül trend çoðu zaman, hareketi boyunca çok az ve genellikle küçük düzeltmeler yapan bir kaçýþ hareketidir ve genellikle, geride fiyat boþluklarý kalýr. Bu durum, bir þeylerin kontrol dýþýna çýktýðý ve tüm normal beklentilerin ötesine geçildiði bir durumdur. Hemen tüm profesyonel analizciler, bu durumlarda uyanýk olabilme konusunda ders almýþlardýr.
Þekil 5.9c Petkim’in grafiðinde çivi formasyonu görülüyor. Grafikte yukarý harekette fiyat boþluklarý görüldüðüne dikkat edelim.
Sizin de hayal edebileceðiniz gibi doðal olarak bu gibi hýzla kaçan piyasa koþullarýnda trene atlayabilmek bütün analizcilerin rüyasýdýr. Fakat bir noktada en deneyimli analizci bile hareket sürerken tedirgin olmaya baþlar. Bu, bir kaplan sürmeye benzetilebilir. Kaplaný yakalayýp üzerine binebilmek de bir baþka iþtir. Burada dikkat gerektiren sorun, hiç bir yara almadan ve saygýnlýkla nasýl veya ne zaman piyasadan çýkýlacaðýdýr.
Bunun nedeni, hýzla hareket eden piyasalarýn, bir yönde çok aþýrý ilerlemeleri gibi kötü bir yanlarý vardýr ki, böyle piyasalar çoðunlukla aþýrý gerilmiþ bir lastik gibi aksi yönde ani bir hareket baþlatýrlar. Bu ani tersine dönüþler genellikle küçük ya da hiç bir uyarý olmadan ortaya çýkarlar.
V Tersine-Dönüþ Modelinin Önkoþullarý
Bir çivi ya da V modeli için esas önkoþul, çok dik (aþaðý ya da yukarý) ya da hýzla koþan bir trenddir. Gerçek dönüþ, çok yüksek iþlem hacminin eþlik ettiði bir anahtar tersine-dönüþ günü ya da bir ada tersine-dönüþ modeliyle karekterize olur. Bazen böyle bir tersine-dönüþe eþlik eden tek geçerli trend sinyali, oldukça dik bir trend çizgisinin kýrýlmasýdýr. Böyle bir durumda hareketli ortalamalar çok yararlý deðildir çünkü hareketli ortalamalar doðalarý gereði hýzlý fiyat hareketlerini takip edemez ya da bir baþka deyiþle bu hareketin gerisinde kalýr.
Daha sonraki tersine hareket çok kýsa bir süre içinde, önceki trendin önemli bir oranýný (1/3'den 1/2'ye kadar) geri alýr. Aksi yönde ani hareketin bu önemli nedenlerinden biri, önceki trend sýrasýnda destek ve direnç çizgilerinin olmayýþý ve geride çok fazla fiyat boþluðu býrakýlmýþ olduðu için geride çok fazla "hava" kalmýþ olmasýdýr.
Analizcinin açmazý, güçlü bir trend ile hareket eden piyasanýn içinde ne kadar bekleyeceðidir. Analizci, koruyucu "stop noktalarý" koyarak karýnýn büyümesine izin verebilir. Bu, trendin ani olarak tersine dönüþüne karþý korunurken, karlarýn birikmesine de izin vermenin genel bir yoludur. Kaçýþ hareketleri ve bu tür trendleri durduran ani V tersine-dönüþ hareketleriyle ilgili sorun, aksi yöndeki hareketlerin, kitaplarda yazýlý olan stop noktalarý kullanýlarak bile olsa, piyasadan çýkýþý olaðanüstü güçleþtirmesidir. Eðer analizci bu tür tepelerde önce davranýp karýný realize ederse, bunun sonucu genellikle çok daha yüksek karlarýn kaçýrýlarak piyasadan çýkýlmýþ olunmasý olur. Ancak, zengin olmanýn kolay olduðunu da kimse söylememiþtir. Burada esas olarak, piyasanýn tabanlarýndan çok tepelerinden söz ediyoruz. V modeli piyasanýn hem tepesinde hem de tabanýnda oluþabilse de, en dramatik örnekler tepelerde yaþanýr.
Uzamýþ V Tersine Dönüþ Modelleri
V tersine-dönüþ modelinin bir biçimi de uzamýþ V'dir. Bu model, piyasa döndükten kýsa bir süre sonra küçük bir platformun oluþmasýnýn dýþýnda, temel olarak V modeliyle aynýdýr. Platform genellikle, Þekil 5.10a'da da görüldüðü gibi, grafiðin sað tarafýnda oluþur. Platform, bayrak modeline benzeyen bir biçimde (bkz. 6. Bölüm), yeni trendin aksi yönünde hafifçe bir eðim ile hareket eder. Platform bir tepede yukarý doðru, bir tabanda ise aþaðý doðru eðimlidir ve platformun oluþumunda iþlem hacmi azalýr. Uzamýþ V tersine-dönüþ modeline, asýl V modeline göre daha az rastlanýr ancak bu model analizciye, hem var olan pozisyonlarýný tasfiye edebilmekte, hem de yeni trend yönünde yeni pozisyon açabilmekte büyük fýrsatlar tanýr.
Þekil 5.10a Uzamýþ bir tepe V modeli örneði görülüyor. Piyasanýn dönüþünden hemen sonra küçük bir platform oluþur ve bu platform çoðunlukla yeni aþaðý-trend’in aksi yönünde bir eðim taþýr. Platformdan kopuþ trendin tersine-dönüþ’ünü tamamlar.
Þekil 5.10b Sol tarafta uzamýþ bir tepe V formasyonu görülüyor. Modelin oldukça az rastlanan bu biçimi, platformun piyasanýn dönüþünden önce oluþmasýnýn dýþýnda normal uzamýþ V’nin benzeridir.
Sol Tarafta Uzamýþ V Tersine-Dönüþ Modeli
Uzamýþ V modelinin daha da nadir rastlanan bir biçimi, piyasa dönmeden önce, grafik modelinin sol tarafýnda düþen bir platform oluþmasýyla (bkz. Þekil 5.10b) ortaya çýkar. Bu model, piyasa döndükten sonra çok yararlý olmasa da, platformun en düþük noktasý grafikte bize bir destek noktasý verir ki, daha sonra bu destek noktasý kýrýldýðý zaman tersine-dönüþ modeli de tamamlanmýþ olur. Platformun bu en düþük noktasý ayný zamanda, piyasanýn düþüþünü yavaþlatan geçici bir destek de saðlayabilir ki bu da analizciye hareket edebilme zamaný saðlar.
En çok kullanýlan 5 ana tersine-dönüþ modelini inceledik -baþ ve omuzlar, ikili ve üçlü tepe ve tabanlar, fincan ve V ya da çivi-. Bunlarýn da arasýnda en çok rastlananlar, baþ ve omuzlar, ikili tepe ve tabanlar ve V dönüþleridir. Bu modeller genellikle önemli trend dönüþlerine iþaret ederler ve ana dönüþ modelleri olarak sýnýflandýrýlýrlar. Bir diðer model sýnýfý daha vardýr ki, bunlarýn oluþmasý daha kýsa sürer ve trend dönüþlerinden çok trend ertelemelerini ifade ederler. Bu nedenle bunlara süreklilik modelleri denir. Gelecek bölümde bu model tipini inceleyeceðiz.
